Hoogzomer, ergens aan de oevers van een glinsterend Zweeds meer. Naaldbomen en glooiende heuvels zover je kan zien en hier en daar een roodgeverfd houten huis. Drie broers tussen zeven en dertien jaar en hun ietwat afzijdige ouders spenderen er hun vakanties. Benjamin is de middelste en meest waakzame van de jongens, hij is het die terugblikt op deze ogenschijnlijk pastorale scènes. De herinneringen lijken met warme tinten ingekleurd zoals alleen een weemoedig geheugen er in slaagt een ongerepte kindertijd in originele viewmaster-kleuren weer te geven.

Maar de onbezorgde afwisseling tussen vissen, zwemmen en trektochten organiseren, is alleen aan de oppervlakte ongerept. Al op de eerste pagina wordt duidelijk dat er meer aan de hand is. De openingszin: 'Een politieauto werkt zich langzaam door de blauwe begroeiing, en komt het kleine tractorpad af dat naar het terrein leidt.'

Het was alweer erg lang geleden dat een boek mij zo hard bij mijn nekvel greep. Vier redenen waarom De overlevenden het verdient hét vakantieboek van 2021 te worden.

Geniaal

De eerste is de moeilijkste om uit de doeken te doen zonder het geniale plot te verraden. Herinnert u zich nog The sixth sense, de thriller met Bruce Willis en kleine huilebalk Haley Joel Osment uit 1999? Deze roman heeft iets weg van die blockbuster; hij zit even goed in elkaar, is even geloofwaardig opgebouwd met spanning en aanhoudende vaart én beschikt net als de film over een plottwist die de grote meerderheid van de lezers niet zal zien aankomen, al hing hij als een veelkleurige piñata urenlang voor je ogen te bengelen. Erg kundig slaagt Schulman erin de spanning op te bouwen en de clou heel langzaam dichterbij te brengen tot hij op de laatste pagina's in een verbluffend crescendo alle vragen netjes beantwoordt.

De tweede reden is een ambachtelijke. De vertelstructuur wisselt vlotjes tussen heden en terugblikken. Dat heden wordt slim getrancheerd in op elkaar aansluitende scènes die steeds verder duiken in het verhaal van drie volwassen broers die met de urne van hun moeder terugkeren naar hun vakantiehuis. Het begint zoals gezegd met een politiewagen, en gaandeweg kom je te weten wat er gebeurd is, waarom het idee van de gezamenlijke pelgrimstocht vrijblijvend noch risicoloos was.

De vakantiescènes uit het verleden overspannen meerdere zomers. Gloedvolle plaatjes zijn het, waarin de broers ouder worden en de ouderfiguren onsamenhangender. Verder is het boek in twee delen ingedeeld: het tweede speelt zich volledig af in het nu, maar bevat tal van sprongen in de tijd, vooruit zowel als achteruit. Toch voelt niets gekunsteld aan in deze roman. Al is het lezen wel uitdagend, zoals kijken naar een spannende film.

En dan de derde reden: Schulman kan schrijven. Dit is zijn fictiedebuut, maar de auteur, een bekende Zweedse mediafiguur, heeft al meerdere autobiografische portretten geschreven. Over zijn vader en zijn moeder bijvoorbeeld; het kan geen toeval zijn dat de vertelling finaal om die laatste draait. Mooie scènes, nauwkeurig en treffend beschreven, kom je op elke pagina tegen. Als twee broers als kwajongensstreek een net gevangen vis in een pan willen bakken, vergeten ze er eerst een klomp boter in te doen en hult tot hun ontzetting de keuken zich in een dichte schroeimist. 'De rook werd dikker en er was iets aan de ervaring dat Benjamin het idee gaf dat God erbij betrokken was.' Of deze: 'Hij rijdt al bijna een uur en volgt de aanwijzingen van de vrouw op de gps. Haar apathische stem, die misschien ook iets anders bevat; een licht verzet: Weet je wel zeker dat je dit wilt doen?' Het zijn opmerkzame beschrijvingen die aan Bart Moeyaert doen denken, nog zo'n meester in het niet rechtstreekse benoemen van centrale thema's.

Reden vier ten slotte: de afwisseling van genres. Wat begint als een ogenschijnlijk ontspannend vakantieboek evolueert al snel naar een ontwikkelingsroman die zich buigt over het universele functioneren en (meer dan je lief is) disfunctioneren van een gezin. Waarom groeien de broers uit elkaar en vooral: wat is er in godsnaam met die ouders aan de hand? De moederfiguur is het meest aan verandering onderhevig. '… en ze ging met haar vrije hand door het haar van een kind en hoe langer het moment duurde, hoe dichter de jongens bij hun moeder kwamen, en tegen het einde was het alsof ze samen werden gevoegd.' Kom je in het begin van de roman nog liefdevolle scènes als deze tegen, ze wordt gaandeweg steeds kouder geportretteerd, van ietwat apathische buitenstaander met een voorliefde voor de fles tot ronduit egocentrische, ja zelfs kwaadaardige vrouw. De vader verwordt tot een trieste eenzaat waar je alleen maar met toenemend medelijden naar kijkt.

Cocktail

Het eindresultaat is een huiveringwekkende cocktail van eenzaamheid, solipsisme en toch ook steeds weer middelpuntvliedende empathie. Waarom blijven de zonen hun ouders in godsnaam opzoeken? Waarom gaan de soms hooglopende ruzies tussen de oudere broers steeds ook weer snel liggen, blijven ze elkaar met gelijke delen onbegrip en begrip bejegenen?

Wat ís het onbeschreven middelpunt waar deze personages noodgedwongen rond blijven cirkelen, als eenzame satellieten elk in hun afzonderlijke baan?

In het eerste hoofdstuk wordt het verdriet van de broers omschreven als 'slechts de buitenste ring in het water, degene die het verst verwijderd is van het inslagpunt'. Ik ben een beetje jaloers op de lezer die nog moet zien te achterhalen wat die inslag inhoudt.

Vertaald door Angelique de Kroon, De Bezige Bij, 272 blz., 21,99 €.

Verberg tekst

 

Er verschijnen tegenwoordig minder romans die braafjes bij punt A beginnen en bij punt Z eindigen dan er handgeschreven brieven naar de postbus worden gebracht. Maar vergis u niet: de verknipte vertelstructuur van ‘De overlevenden’ is geen tendentieus trucje, maar 100 procent functioneel. In de openingsscène rijdt een ambulance om 2 uur ’s nachts naar drie broers die met de urne van hun overleden moeder zijn teruggekeerd naar het zomerhuis van hun jeugd. ‘Wat zich hier op de stenen trap afspeelt, de tranen van de drie broers, hun gezwollen gezichten en al het bloed, is slechts de buitenste ring in het water, degene die het verst verwijderd is van het inslagpunt.’ Om dat geheimzinnige inslagpunt te traceren en te ontdekken waarom de broers elkaar zo hebben toegetakeld, zet Alex Schulman ons in afwisselende hoofdstukken op twee sporen: op het ene springt hij telkens twee uur terug in de tijd, op het andere pent hij scènes uit het verleden zo indringend neer dat je de zomerdagen bij het huis aan het meer kunt horen, zien en ruiken. In het gezin van vijf is Nils, de oudste zoon, de teruggetrokken uitblinker en Pierre, de jongste, een angsthaas die zich later tot driftkikker zal ontpoppen. Benjamin, de eeuwige observator en niet

toevallig de verteller van het verhaal, is zowel het epicentrum als de schokdemper. Bij ruzies, die verbazend onverwacht kunnen ontvlammen, zorgt hij voor de even abrupte verbroedering, waarna het gelach van de drie opklinkt. Dat er voortdurend iets in de lucht hangt, vloeit niet alleen uit hun haat-liefdeverhouding voort. De passief-agressieve moeder blijft zowel voor haar zonen als voor de lezer ondoorgrondelijk. De vader wil de competitiegeest bij zijn kinderen aanwakkeren door hen met elkaar te laten duelleren, maar oogst vooral zelfhaat en onvrede. In combinatie met een bij momenten verbijsterende achteloosheid leidt dat tot een toxische cocktail. Tijdens die zomeravonden zijn de hersenen van de ouders gemarineerd in alcohol en er valt weleens een klap, maar ‘De overlevenden’ is niet het zoveelste coming-of-agedrama in een van drankmisbruik en agressie doordrongen gezin. Het is subtieler: elke zoon gaat op zijn eigen manier om met een op vele vlakken verwarrende opvoeding, en als ze volwassen zijn, kruisen hun wegen of lopen ze parallel, maar in hun kleinste gedragingen zijn sporen van het verleden en een niet nader genoemde tragedie te zien. In een jaloersmakend moeiteloze schrijfstijl bewijst de 45-jarige Zweed dat je voor een diepgravende familiekroniek geen kilo’s papier nodig hebt. In ‘De overlevenden’ heeft Schulman bovendien de wetenschappelijke stand van zaken over genetische aanleg en opvoeding handig verwerkt. En lezers kunnen urenlang discussiëren over de al dan niet bevredigende ontknoping. Tot slot zal meer dan één scène van ‘De overlevenden’ ze hun hele leven bijblijven. Nooit zult u nog met dezelfde ogen naar een vis in de braadpan, een elektriciteitscabine of een verkoelende zwempartij in een meer kijken. De ‘geen woord te veel of te weinig’-finesse doet denken aan Julian Barnes’ ‘Alsof het voorbij is’, de nostalgie aan ‘Wat behouden blijft’ van Wallace Stegner. Met ‘De overlevenden’ bewijst Schulman op zijn manier dat literatuur niet alleen een escapistische honger kan stillen, maar ook meedogenloos dicht tegen de werkelijkheid kan aanschuren.

Verberg tekst

De Zweedse auteur (1976) komt na autobiografische boeken met deze autobiografisch sterk ingekleurde debuutroman, genomineerd voor ‘Svenska Dagbladets Litteratuurpris 2020’ en internationaal een groot succes. Het is het verhaal van drie jonge mannen die terugkeren naar het eenzaam gelegen zomerhuis, waar zij ooit samen met hun ouders en de hond Molly de lange zomervakanties doorbrachten. Benjamin, Nils en Pierre voeren de urn met de as van hun moeder mee, want mama wil worden uitgestrooid in het meer bij het huisje. In retrospectieven borrelt een traumatisch verleden naar boven. Het voortdurende gevecht met elkaar en om liefde, aandacht en waardering van hun onvoorspelbare ouders. Zij zijn hoofdzakelijk met zichzelf, hun slaap- en drinkgewoontes en een ‘verdeel-en-heers-opvoeding’ van hun zoons bezig. Benjamin veroorzaakt in een dicht bij de ‘stuga’ gelegen transformatorhuisje een explosie, met Molly als slachtoffer. Pas veel later wordt het werkelijke familietrauma duidelijk. Een pakkende, psychologisch diepgaande roman met pijnlijke herkenningspunten. Zeer aanbevolen. Verberg tekst