***

Over de auteur

Alicja Gescinska (Warschau, 1981) is filosofe en schrijfster. Ze schreef filosofische boeken als Intussen komen mensen om en het essay voor de Maand van de Filosofie in 2020, Kinderen van Apate: over leugens een waarachtigheid. Onlangs kwam haar eerste dichtbundel uit, Trojaanse gedachten.

Over het boek

Apate spreekt is een toneelmonoloog die actrice Simone Milsdochter dit jaar in Vlaamse theaters opvoert. Apate, de Oudgriekse godin van de misleiding, richt het woord tot de mens. Er moet haar iets van het hart.

De stelling

Apate vindt dat wij mensen te veel waarde hechten aan de waarheid. Als godin van de misleiding voelt ze zich miskend. De misleiding, de leugen, staat in een kwaad daglicht, en Apate wil ons ervan overtuigen dat leugens ook iets goeds kunnen zijn.

Waarheid en leugens

Apate stond ook al centraal in Gescinska's essay voor de Maand van de Filosofie van 2020. Veel van wat ze daar beweert komt voorbij, nu uit de mond van de godin. Apate ontkracht de drie belangrijkste waarheidstheorieën in de filosofie. Wat ook terugkomt is het onderscheid tussen liegen en onwaarheid. Stel dat iemand denkt dat de melk op is en haar partner vraagt nieuwe te kopen. Het blijkt dat er tóch een pak melk achterin de koelkast lag. Loog ze dan? Nee, zegt Apate: om te liegen is een intentie tot misleiding nodig.

De waarheid en de leugen zijn dus minder tegenstrijdig dan je zou denken. Bovendien: liegen is niet altijd slecht. "Het kan juist getuigen van een empathisch inzicht en morele verfijndheid." Denk aan alle leugentjes om bestwil die je in je leven vertelt, of het leugencircus rondom de Paashaas. Maar ook bij de belangrijke zaken des levens is de leugen belangrijk, volgens Apate: "Alles wat wezenlijk van waarde is, is getooid in leugens, halve waarheden en feitelijke ficties." In de liefde en de kunst wordt bijvoorbeeld heel wat afgelogen. "Ik zou hemel en aarde bewegen voor jou", zegt een geliefde, maar dat kan nooit waar zijn.

Tegenstrijdigheid

Het uitgangspunt van Apates betoog is tegenstrijdig. Om ons ervan te overtuigen dat de leugen nuttig en goed is, moet ze ons overtuigen van een waarheid: dat de leugen goed is. Gescinska lijkt dit te beseffen, en aan het eind van de monoloog voert ze een Wittgensteinachtige zet uit: "Aangezien ik het ben, Apate, godin van de misleiding, is dit de waarde van mijn woorden: niets van wat ik zeg en heb gezegd moet voor waar aangenomen worden, ook deze woorden niet." Is het hele theaterstuk bedoeld als een soort zen-koan, die de zinloosheid van het begrip waarheid aantoont? Of toont ze dat je niets over de waarheid kunt zeggen zonder al een waarheid te veronderstellen? Beide voelen onbevredigend.

Redenen om dit boek niet te lezen

"Geen wetenschapper zal ooit in een formule de liefkozing van een dierbare hand op je lenden kunnen vatten," laat Gescinska Apate zeggen. En over de kunst zegt ze dat die 'per definitie het verdraaien van de werkelijkheid' is. Maar zijn er echt mensen die denken dat je de liefde of een kunstwerk kunt 'uitrekenen'?

Bovendien: kun je niet ook de waarheid over de liefde vertellen zonder te vervallen in liefde-als-formule? "Ik zou hemel en aarde bewegen voor jou" is een feitelijke onwaarheid, maar geen leugen: want de intentie is juist. Juist die intentie om de waarheid te vertellen is volgens Apate belangrijk. Leugens en misleiding lijken me geen gezonde basis voor een liefdevolle relatie. En is een kunstwerk niet mooi omdat het de waarheid raakt, juist door van de (feitelijke) werkelijkheid een fictie te maken - bijvoorbeeld door een fictieve godin op te voeren die ons de waarheid vertelt?

Redenen om dit boek wel te lezen

De monoloog zet aan tot diepe reflectie op het begrip 'waarheid' en de betekenis die we eraan hechten. Door filosofie te verpakken als kunst zet Gescinska haar betoog extra kracht bij. Apate pleit voor misleiding, maar geeft ook een pleidooi voor de kunst en de liefde. Die geven het leven zin. Hoe kun je dat beter illustreren dan door een kunstwerk van je filosofie te maken?

De Bezige Bij; 64 blz. € 11,90.