Tijdens mijn studie psychologie deed ik eens literatuuronderzoek naar strafrechtelijk opgelegde therapieën voor psychopaten. Uit verschillende geraadpleegde bronnen bleek dat het effect van die therapieën averechts kan uitpakken: door het inzicht dat psychopaten erdoor krijgen in de menselijke psyche en de sociale omgangsvormen, leren ze nog beter hoe ze potentiële slachtoffers kunnen manipuleren en mentaal kapotmaken.

Ik moest daaraan denken tijdens het herlezen van Brief Interviews with Hideous Men van David Foster Wallace (1962-2008), een verhalenbundel uit 1999 die nu, acht jaar na Wallace' zelfverkozen dood, voor het eerst in Nederlandse vertaling verschijnt. Wallace laat nogal wat verknipte kerels hun trumpiaanse kleedkamerpraat uitkramen, over hoe zij vrouwen manipuleren. Zo is er de man met het mismaakte, onvolgroeide armpje, die zijn handicap gebruikt om vrouwen zijn bed in te lokken. Er is de man die na het lezen van een boek over de Holocaust concludeert dat traumatische ervaringen tot persoonlijke groei kunnen leiden, wat dan misschien ook wel geldt voor verkrachting. Er is de man die zijn egoïsme tijdens seks rechtvaardigt via een aanklacht tegen zogenaamd onbaatzuchtige minnaars, die volgens hem alleen maar uit egoïstische motieven de 'Great Lover' uithangen.

Deze mannen spreken de glibberige taal van de psychotherapie en zelfhulpboeken, of ze hanteren het relationele jargon van de damesbladen, en als het even zo uitkomt, maken ze zich groot met hun kennis van postmoderne filosofie of de evolutietheorie. Heel veel woorden hebben ze nodig, maar in al hun verbositeit hebben ze niets wezenlijks over vrouwen te melden. Vrouwen zijn concepten. Eén man spreekt zelfs van subjecten. Het bewustzijn van de ander is en blijft een abstractie.

Uitlachen of zenuwlach?

Niet alleen de mannen in dit boek hebben daarmee te kampen. In het meesterlijke verhaal 'De depressieve persoon' volgen we een vrouw die jarenlang een therapeut bezoekt, maar alsnog "vreselijke emotionele pijn" lijdt. In gruwelijk hulpverlenersidioom word je als lezer meegenomen in de beklemmende denkwereld van deze depressieve persoon, en samen met haar raak je verstrikt in haar oneindige, telkens weer in zichzelf grijpende gedachtekronkels.

Wanneer haar therapeut zelfmoord pleegt, is de depressieve persoon daar lange tijd kapot van, maar niet uit medeleven. Ze belt een vriendin en bekent dat "al haar getormenteerdheid, pijn en wanhoop sinds de zelfmoord van de therapeut in de grond enkel en alleen om zichzelf waren geweest". Het is de overtreffende trap van egoïsme: je schuldig voelen óver dat egoïsme. En daar dan over klagen.

'De depressieve persoon' is een verhaal waar ik keer op keer vreselijk om moet lachen, maar wat voor lachen is dat? Uitlachen? Of is het meer de zenuwlach die je uitstoot als je je zo beklemd voelt dat relativering je enige (tijdelijke) redding is? Minstens allebei. Maar op den duur vergaat het lachen je: ook deze ontsnappingsclausule word je ontnomen.

Kennis is kwelling

Soms wordt er in deze verhalen een poging gedaan tot oprecht contact. In het verhaal 'Octet' richt de auteur zich rechtstreeks tot de lezer en spreekt zijn twijfels uit over de metafictionele trucjes die hij zo graag toepast, maar die de oprechtheid en urgentie van het geschrevene bedreigen. Uiteindelijk komt het erop neer dat hij zich als schrijver gaat zitten afvragen of de lezer zijn werk wel kan waarderen, om vervolgens vast te stellen dat niets zo vernietigend is voor het artistieke proces als een schrijver die zich gaat zitten afvragen wat lezers eventueel van zijn werk zouden kunnen vinden.

Ook hier is een teveel aan kennis en bewustzijn een kwelling en een barrière in het contact met de ander, nu niet tussen man en vrouw, maar tussen lezer en schrijver. Wallace diagnosticeert een ziekte, een morele en tegelijk metafysische ziekte: deze bundel is een overzicht van de symptomen.

Toch zorgt dat problematische bewustzijn er soms óók voor dat het licht juist aangaat. Dan laat Wallace de sensorische indrukken, de geuren en kleuren, met daverende kracht binnenkomen. Dan lukt het de personages om zich eindelijk in een ander te verplaatsen en zo écht contact te maken.

David Foster Wallace is een schrijver die op een angstaanjagende hoeveelheid niveaus te genieten is: van zijn algemene ideeën over taal en intermenselijk contact, tot en met de interpunctie van zijn grandioos gecomponeerde zinnen. De algemene ideeën komen in het Nederlands prima over, maar op microniveau heb ik toch heel vaak het gevoel dat de vertalers er nét naast zitten. Bij een ultratalige auteur als Wallace is dat funest. Alleen de titel al: Brief Interviews is Korte gesprekken geworden. Waaróm? Het woord 'interview' staat gewoon in de Van Dale en betekent toch echt iets anders dan 'gesprek'.

Als de man met het mismaakte armpje opschept over de hoeveelheid vrouwen die hij dankzij zijn handicap in bed krijgt, gebruikt hij de woorden: "More pussy than a toilet seat, man. I shit you not." Grof en plat ja, maar dat is nu eenmaal wat er staat. Vertaling: "Scoren, man. Ze gaan allemaal plat voor de bijl." Ik weet niet welke bejaarde deze oubollige woorden nog gebruikt, maar ze hebben niets te maken met het origineel.

Aan de andere kant van het obsceniteitenspectrum vinden we de onervaren jonge echtgenote in het verhaal 'Adult World', die het moeilijk vindt om over seks te praten en die het geslacht van haar man "his thingie" noemt. Dat wordt "zijn piemel" - niet fout, wel helemaal ernaast, want wég is het kinderlijke, preutse en vermijdende van dat woord thingie.

Saboteren van virtuositeit

En dan zijn er de eigenzinnigheden van Wallace' stijl. Soms worden passages waar hij Ervoor Kiest Hoofdletters Te Gebruiken vertaald-met-kleine-letters-en-streepjes-tussen-de-woorden. Waarom toch? Wallace schrijft de uitdrukking "with regard to" consequent als "w/r/t", maar dat wordt niet vertaald als "m/b/t" of voor mijn part "m.b.t.", nee, er wordt gewoon omheen gewerkt. Ik vind dat incorrect, maar meer nog begrijp ik het gewoon niet.

Ja, "m/b/t" is ongelofelijk lelijk maar het is nu juist tekenend voor Wallace' aanpak dat hij voortdurend, op alle niveaus, zijn virtuositeit probeert te saboteren. Een vertaler die andere ideeën over esthetiek heeft, moet zelf maar een boek schrijven, niet de eigenzinnigheden van een ander wegpoetsen.

Ik vrees dat er voor de nieuwsgierigen niets anders op zit dan een uitgebreid woordenboek te kopen en zich gewoon maar te wagen aan de Engelstalige versie van deze magistrale bundel, Brief Interviews with Hideous Men.

Interviews ja. Geen gesprekken.

Meulenhoff, 326 p., 24,99 euro, Vertaling: Leen Van Den Broucke en Iannis Goerlandt.

Verberg tekst

Korte gesprekken met afgrijselijke mannen is het beste of toch het meest toegankelijke boek van David Foster Wallace, ook in de knappe vertaling van Leen Van Den Broucke en Iannis Goerlandt. Het is noch een roman, noch een verhalenbundel: de 23 verzamelde teksten zijn geen klassieke verhalen en vormen een eenheid. Wat hen verbindt? Kort en te eenvoudig samengevat, want niets is simpel bij Wallace: de moeite die mannen hebben om vrouwen te begrijpen - een onbegrip dat hen op de rand van een zenuwinzinking brengt, en dat duidelijk maakt dat ze vooral over zichzelf in de war zijn. Er is geen boek in de recente wereldliteratuur dat zo nauwgezet de wanhoop tot uitdrukking brengt van datende mannen op zoek naar een lief, en naar een consequent en waardevol leven.

In vier hoofdstukken worden mannen geïnterviewd. Er is de man die telkens uitroept net voor hij klaarkomt: 'Leve de stoottroepen van vrijheid en democratie!' Het is sterker dan hemzelf, maar tot een relationeel leven is hij begrijpelijkerwijze niet in staat. Een andere man probeert zijn vriendin duidelijk te maken dat hij haar verlaat omdat ze bang is dat hij haar in de steek zal laten: 'Het feit dat ik vertrek is geen bevestiging van al je angsten om mij. Integendeel. Daar komt het juist door. Ja? Snap je dat? Die angst van jou, daar kan ik niet tegen. Dat wantrouwen en die angst waar ik steeds tegenop moet boksen. En ik kan niet meer.' En toch moet het bestaan, liefde en harmonie. 'Ik bedoel als het echt letterlijk onmogelijk was,' zegt een andere man, 'waar zouden we dan staan als menselijke soort?'

Onoplosbare paradox

Wallace ontleedt de complexiteit van het leven in een maatschappij die mensen met veronderstelde kennis, opgelegd zelfonderzoek en zogenaamd vanzelfsprekende verlangens bombardeert. Het derde hoofdstuk heet 'Voor altijd van bovenaf', en het beschrijft de dertiende verjaardag van een jongen die in de rij staat, in een zwembad, om de springplank te beklimmen. Velen zijn hem voorgegaan, maar hij aarzelt. Wallace spreekt hem toe, als een oudere broer, niet met levenswijsheid, maar met de zekerheid dat er geen wijsheden te verwerven zijn, behalve dat je onmogelijk kind kan blijven - je moet springen. Dit verhaal wordt een proloog op Korte gesprekken, een momentopname vooraleer de jongen een puber wordt en een man, of wat daarvoor doorgaat. Het is alsof Wallace een vervolg heeft geschreven op De vanger in het graan, de klassieker van J.D. Salinger uit 1951, waarin tiener Holden Caulfield worstelt met leugenachtigheid, met het gekmakende vermoeden dat niemand je ooit iets geeft zonder daar iets voor terug te willen, en dus met de moeilijkheid om een evenwicht te vinden tussen wat anderen verlangen en wat je zelf wil. In dit boek worden de avonturen van Holden verteld, mocht hij, tegen zijn zin, ouder worden.

Het grootste probleem, en hét thema van Wallace, is zelfbewustzijn. Het centrale verhaal in Korte gesprekken is 'De depressieve persoon', een beschrijving van pijnlijke gedachten en extreme emoties van iemand die doodvermoeid en dwangmatig de eigen ellende onderzoekt, inclusief ellenlange zinnen en voetnoten waarin alles nog eens van een zoveelste kant wordt bekeken. De vraag is of anderen - vrienden, familieleden, kennissen van de depressieve persoon - daarmee lastiggevallen mogen worden, bijvoorbeeld tijdens nachtelijke telefoongesprekken. Het is de onoplosbare paradox van elk mensenleven: hoe ver kan je jezelf, en je gedrag ten opzichte van anderen, in vraag stellen zonder narcistisch te worden? In 1997, twee jaar voor dit boek in Amerika verscheen, schreef Wallace een negatieve recensie over een roman van John Updike, die hij met Norman Mailer en Philip Roth als de 'Grote Mannelijke Narcisten' omschreef, omdat ze enkel over hun eigen problemen en seksualiteit schreven. Dat geldt ook voor Korte gesprekken met afgrijselijke mannen, met dat verschil dat deze mannen, en Wallace evenzeer, verloren lopen in de woorden en daden waar rollenpatronen hen toe aanzetten, net als feministische en postfeministische golven, en seks als verplicht maar zogenaamd gebanaliseerd gespreksonderwerp. Het is hun schuldgevoel, en het onvermogen om echt contact te maken met anderen, waaraan ze dankzij de meervoudige, precieze en unieke taal van dit boek samen met de lezer proberen te ontsnappen.

Vertaald door Leen Van Den Broucke en Iannis Goerlandt, Meulenhoff, 304 blz., 24,99 €.

Verberg tekst

Dit uitzonderlijk goed vertaalde boek van de in 2008 overleden Amerikaanse schrijver David Foster Wallace bevat een groot aantal kleine en grotere verhalen over allerlei facetten van de liefde. Op vaak ondoorgrondelijke, soms hilarische, maar vooral sarcastische wijze toont de auteur hoe wanhopig, getormenteerd, onzeker en faalangstig mannen op zoek zijn naar de ware liefde die zij niet vinden als gevolg van hun gedragingen en onwetendheid omtrent het vrouwelijk wezen. Door het schrijven van dit niet gemakkelijk te lezen boek heeft Wallace hun een spiegel willen voorhouden. Vooral voor de rijpere lezer vanwege de stijl, maar in het bijzonder de beschreven houding van de man ten opzichte van de vrouw.