Geert Van Istendael schetst Europa 2092

In drie briljante pagina's wordt hoofdpersonage Nicolaas Hemers in dit boek gekatapulteerd. De verwachtingen zijn dan nog hoog gespannen, maar vrij snel voel je dat Van Istendael die niet kan inlossen. Hemers is een uitgebluste journalist bij Radio Brussel en heeft bonje met zijn vrouwelijke baas. Dat lees je in gekunstelde dialogen die deze lezer niet konden overtuigen.

We zitten in 2092. Europa is opgedeeld in twee zones: een supergecultiveerde rijke zone en een arme zone waarover weinig feiten bekend zijn. De zwarte steen is een dystopie, de toekomst ziet er slecht uit. Behoorlijk wat boeken slagen er in om die mogelijke toekomst op een realistische manier te beschrijven. Dat heb je bijna nooit met De zwarte steen. De flats zijn kleiner dan de hedendaagse, een privé-militiemacht controleert delen van de stad en vers fruit is er blijkbaar ook niet meer.

Geen spannende nieuwe technieken, verrassende denkbeelden, nieuwe man-vrouwverhoudingen of grote politieke veranderingen: het leven in 2092 lijkt wel heel erg op dat van 2003. Op het bureau van Nicolaas' baas prijkt een zwarte steen. Die steen bezit magische krachten en is nauw verbonden met de geschiedenis van Nicolaas' familie. Zeer geregeld wordt de steen vermeld, maar Van Istendael slaagt er niet in de lezer ervan te overtuigen dat die steen, die dezelfde functie heeft als de monoliet uit het evenmin vermelde boek 2001, a space odyssea van Arthur C. Clarke, bijzonder belangwekkend is.

De zwarte steen bevat enkele prachtig geschreven passages, maar het is vooral een boek dat je voortdurend doet denken aan andere, meer geïnspireerde, boeken of films zoals In het land van de laatste dingen van Paul Auster of Blade Runner van Ridley Scott.

Verberg tekst

Het zijn beproefde procédés. Eén: de toekomstroman. Je laat een verhaal drijven op hypothetische ontwikkelingen waarvan vandaag de mogelijke aanzet wordt gegeven. Straks wordt het Europa van het rijke en arrogante Westen in één klap uitgebreid met tien nieuwe leden van aan de oostrand, met enige achterstand, en dat zal een rem zetten op de economische ontwikkeling hier en een deel van de rijkdom draineren naar de periferie. In zijn nieuwe roman De zwarte steen ziet Geert van Istendael daaruit over een kleine eeuw een gedesorganiseerd en opnieuw gedegenereerd Europa met twee snelheden groeien. Zo groot zijn de verschillen, zo onbeheersbaar is de ontwikkeling gevorderd dat er dwars door de unie een grillige, primitieve demarcatielijn van met scheermesjes bezaaide ijzerdraad getrokken is, met hier en daar een controlepost met wachten die moeten worden omgekocht. In 'Zonië' heerst de barbarij. Moord, brand, overval, plundering. Een toekomstroman leent zich uitstekend tot hedendaagse maatschappijkritiek: de zogenaamde vrije markt werkt slechts binnen haar zelfgekozen grenzen. Een uitwisseling of wisselwerking met de verloedering daarbuiten kan ze niet aan.

Twee: de raamvertelling. Je brengt een aantal mensen bij mekaar op een bepaalde plek en je laat ze verhalen vertellen. Het geeft de indruk een grote eenheid te vormen, maar eigenlijk hoeven de verhalen niet allemaal bij elkaar aan te sluiten en ze hoeven ook niet onmisbaar te zijn in het geheel. Het plezier ligt hem in het vertellen. In De zwarte steen gaat de radiojournalist Nicolaas Hemers, na een ruzie met zijn hoofdredactrice Suze en een gesprek met zijn vriend Pollana en nadat zijn verslavende Penelope hooghartig opgestapt is, op tocht door het onherbergzame Zonië. Overweldigd door een storm komt hij in een afspanning terecht waar ene Grote Commissaris de plak zwaait. Er zit niets anders op dan van de terughoudend aangeboden gastvrijheid gebruik te maken. Omdat door de storm de stroom is afgesneden moeten de diepgevroren voorraden binnen de twee weken opgesoupeerd worden. En tijdens de opeenvolgende gelagen komen de verhalen boven.

Over hoe Hemers daar geraakt is. Hoe hij van een rebellenleider een vrijgeleide heeft gekregen, zonder te vermoeden hoe die daar alleen voor gezorgd heeft om er zelf beter van te worden. Het verhaal van een bezoek aan een hogeschool van de misdaad, waar je een opleiding in folterpraktijken kunt volgen. Het verhaal van een hond die zijn trouw betoonde aan de man die kon verhinderen dat hij neergeschoten werd. Rijkelijk uitgesponnen allemaal, terwijl je eigenlijk zit uit te kijken naar het vervolg van het hoofdverhaal dat als een centrale zenuwstreng door het boek slingert. Dat die bijkomende verhalen uit de werkelijkheid geplukt zijn en onze verbazing of verontwaardiging moeten wekken om wat ze onthullen, verantwoordt hun gewrongen plaats in het geheel van het boek niet altijd.

Wat Hemers niet vertelt is dat hij een verborgen agenda heeft. Hij is niet op pad om een reisgids te maken. In zijn broekzak zit een stuk zwarte steen dat hij van het bureau van zijn hoofdredactrice gepikt heeft. En voor zijn vertrek is hij in een goor steegje bij de verloederde Nederlandse Schouwburg in Brussel (waar nu deze krant gemaakt wordt, dat belooft voor de toekomst) in de kroeg 'Icy Bell' bij een waarzegger streepje helderziende geweest om inlichtingen over ene Belyce. Zij promoveerde ooit op de stelling van Fermat en liet zich in de ochtend na de viering bezwangeren door een ober streepje meubelmaker die ze later weer verliet. Zij was de grootmoeder van Hemers en hij vermoedt dat ze naar Zonië is uitgeweken. En o ja, hoe het stuk zwarte steen, dat een fragment van een beeld van de Virgo Negro blijkt te zijn, de zwarte maagd, "de gekerstende Magna Mater", hoe dat stuk steen na een reis door de eeuwen op het bureau van de hoofdredactrice belandde, dat is ook een verhaal.
Drie: de intertekstualiteit. Er is geen tekst die niet te maken heeft met een andere tekst. En: alle verhalen zijn al verteld, wij kunnen alleen nieuwe versies van bestaande verhalen vertellen. Zoals Hugo Claus en Paul Claes in al hun boeken en Walter van den Broeck in Het beleg van Laken maakt Geert van Istendael een remix van een reeks bekende thema's, een collage van personages en situaties verwijzend naar een aantal prototypes in de wereldliteratuur en niet het minst in de Griekse mythologie. Hij maakt daar geen geheim van. Net zoals Van den Broeck somt hij achteraan in zijn boek de werken op waaraan hij "schatplichtig" is of die hij "geraadpleegd" heeft. Soms neemt Van Istendael gewoon de stijl uit zijn bron over: een feestmaal opgediend als in een sprookje, bijbelse connotaties vragen om een verheven toon, citaten uit documenten van de Europese Unie zijn ridicuul onbegrijpelijk. Soms geeft hij de lezer de pap in de mond. De namen van zijn personages zijn anagrammen van mythologische personages: Hemers is natuurlijk Hermes, de rusteloze boodschapper, Suze is Zeus, Pollana is Apollo, en grootmoeder Belyce of Icy Bell verwijst naar Cybele, de moedergodin. En dan vallen er nog namen als Schossem en Bantus en Roki en G. Betgruen en Dorothea van Dimondijn. Het helpt als je een Scrabblespel bij de hand hebt. Maar er zitten ook dingen in die je niet zo makkelijk kunt thuisbrengen, en dan is het gissen, of geduldig het verhaal doorwroeten tot in een ander de nevel weer optrekt. Als je verhalen of gebeurtenissen niet kunt plaatsen, zit je wel in het ijle te lezen. Waarover gaat dit eigenlijk? Wie zijn die personages? Waarom krijgt dit verhaal in het geheel zoveel ruimte? Applaus voor de bolleboos die het allemaal kan thuisbrengen. De auteur dwingt de lezer in dit geval in de positie van de examinandus die mag hopen dat hij bij het einde een voldoende krijgt, dat hij niet afgaat als een dommerik. Een boek als dit kiest zijn lezers heel streng, terwijl een lezer door een boek toch liever uitgenodigd wordt dan op de proef gesteld of afgewezen.

Dat Hemers bij Penelope woont, maakt van hem een Odysseus, die een grote tocht in het onbekende onderneemt. Daar horen wat imposante klassieke symbolen bij. De zwarte steen kan het kwaad in de wereld counteren als hij weer ingepast raakt in het rotsblok waar eeuwen geleden het nu versplinterde beeld van de Grote Moeder van God uit gehakt werd. Net zo is de tocht van Hemers een Muttersuche, een poging om "eenheid" en "voleinding" te verwezenlijken in de hereniging met de oermoeder. Ten slotte is dit een boek over de waarheid en hoe futiel en relatief en onvatbaar die is, "verwaarloosbaar". De ontredderde Europeaan van 2092 is zijn greep op de werkelijkheid helemaal kwijt.
Geert van Istendael heeft al heel wat aansprekende teksten op zijn actief, maar als romancier toont hij zich deze keer heel onwennig. Hoewel hij met ups en downs zes jaar aan het boek gezwoegd heeft, vindt het nog altijd niet zijn goede vorm. De zwarte steen blijft steken in de beredenering, de optiek, de bedoelingen, de wil om literatuur voort te brengen, met overdaad als zekerheidsmarge. Een ongastvrij en somber en duister boek is het geworden. Maar ja, in obscuritate veritas, zegt de naamplaat van de helderziende.

De auteur dwingt de lezer in de positie van de examinandus die mag hopen dat hij bij het einde een voldoende krijgt, dat hij niet afgaat als een dommerik.

Verberg tekst

Interview

De geloofwaardigheid heeft helemaal niks te maken met de waarheid, maar met de overtuigingskracht van de fictie'

Zeven jaar lang, ,,met gaten en hiaten'', werkte Geert van Istendael aan zijn nieuwste, duister visionaire en sprookjesachtige roman. ,,Dit boek is anders ontstaan dan alle andere boeken die ik heb geschreven,'' zegt hij en kijkt een ogenblik rond in het rumoerige Rotterdamse café Dudok. ,,Zolang, intens en vol tegenslagen, dat gebeurde me niet eerder. Zeven jaar lang spookte De zwarte steen door mijn troebele hersenen.''

De boeken die Van Istendael tot nu toe in opdracht schreef, gingen hem op de ene of andere manier gemakkelijker af. ,,Ik schrijf graag in opdracht. Bach en Shakespeare schreven ook in opdracht. Waarom zou ik me boven hen verheven voelen?''

Neem Het Belgisch labyrint, het mooie boek over de aard van zijn verguisde en geliefde vaderland (,,Ik bemin België omdat het bestaat. Ik haat België omdat het bestaat''), dat de ban voor hem brak en hem een lezerspubliek bezorgde na zijn succesvolle carrière als journalist. ,,In opdracht,'' knikt Van Istendael. ,,Dat idee ontstond op een avond in 1982, tijdens een diner na de presentatie van een dichtbundel van Benno Barnard en een dichtbundel van mij in boekhandel Scheltema aan het Koningsplein in Amsterdam. De redacteur van de Arbeiderspers, de bedaarde en erudiete Emile Brugman, opperde het idee voor Het Belgisch labyrint tijdens het dessert.''

Vandaag is Van Istendael in Rotterdam omdat hij onderzoek moet doen in het Architectuur Instituut voor zijn volgende boek, een alfabet waarin het typische van Nederland bijeen moet worden gezet. Opdrachtgever: Emile Brugman, intussen alweer elf jaar de directeur van Uitgeverij Atlas. Voor De zwarte steen gaf hij géén opdracht. ,,Dit boek is ontstaan in een roes niet veroorzaakt door alcohol of een ander kunstmatig hulpstuk, ik weet niet hoe dat werkt in mijn neurotransmitters. In een roes heb ik de eerste zeventig bladzijden geschreven. Die heb ik toen opgestuurd aan Brugman. Die vond ze helemaal niet goed. Hij had gelijk. Het was nog niet af, niet uitgekristalliseerd.''

Van Istendael zucht, slaat zijn wijsvinger nadenkend voor zijn mond, alsof hij zichzelf het zwijgen op wil leggen. ,,Dan heb ik het toch niet kunnen laten het boek weer op te pakken. En opnieuw bekroop mij die vreemde koorts waarin hele stukken van dat boek als vanzelf onder mijn handen ontstonden. Begin 2003 had ik eindelijk een complete eerste versie van het hele boek. Ik stuurde het Brugman opnieuw, en hij stuurde het mij opnieuw terug. Daarna heb ik het hele ding herwerkt, het verhaal strak en chronologisch verteld, en dit,'' met een klap landt zijn hand op de stapel drukproeven van De zwarte steen, ,,is nu het resultaat.''

Die heldere chronologie is geen overbodige luxe, want de roman is duister genoeg. De zwarte steen speelt in de toekomst, aan het einde van de eenentwintigste eeuw. In die tijd is Europa verdeeld in een rijk, bureaucratisch bestuurd gedeelte en een Onland', een woestenij zonder bestuur en voorzieningen. Deze twee Europa's zijn van elkaar gescheiden door een zwaar bewaakte grens van schrikdraad met scheermesjes. De verlopen journalist Nicolaas Hemers steekt de grens over om een radioreportage te maken over het leven in het Onland. Zijn doel is de mysterieuze machthebber van dat gebied, De Grote Commissaris, tespreken te krijgen. Hemers lijkt op zijn zoektocht geleid te worden door de magische kracht van een zwarte steen, die hij in een opwelling heeft gestolen van het bureau van zijn hoofdredactrice.

,,Een slechte recensent zou zeggen: de zwarte steen is de rode draad van het verhaal,'' zegt Van Istendael grinnikend. ,,Uit die steen is het boek ook daadwerkelijk ontstaan. Ik trof hem aan toen ik samen met Mark Schaevers werkte aan een bloemlezing uit het werk van de Duitstalige, Tsjechische journalistschrijver Egon Erwin Kisch (1885-1948). In zijn Geschichten aus sieben Ghettos las ik er voor het eerst over. Meteen dacht ik: daar wil ik iets mee. Maar wat, verdomme? Een steen als symbool voor het onrechtmatig verkregene, van het kwaad dat van hand tot hand gaat, en het geweld in de wereld begeleidt. Maar de lotgevallen van een steen, die in mijn verbeelding zwart moest zijn, zou dat niet koud en dood zijn? Die steen was niet genoeg. Ik maakte een aantekening en borg hem weg in een documentatiemap.''

De steen dook pas weer op toen hij een geheimzinnig verband aanging met een andere aantekening in Van Istendaels archief. Op een andere documentatiemap stond: ,,Evolutie van Europa''. Het is een van de onderwerpen waar Van Istendael zich diepgaand mee heeft beziggehouden in de afgelopen decennia en waarover hij al geregeld publiceerde. Het is een onderwerp dat hem als Brusselaar ook persoonlijk na aan het hart ligt. Groen en geel ergerde hij zich over de houding van de eurocraten. Niet alleen ten opzichte van de burgers van Brussel ,,daar houden zij in het geheel geen rekening mee, zij vormen een stad binnen de stad'' maar ook ten opzichte van de Europese burgers, de mensen die zij zouden moeten vertegenwoordigen.

,,Er wordt,'' bromt de schrijver, ,,zoveel over de toekomst van Europa gezegd, en bijna nooit is het iets zinnigs. Het meeste is gezwets. Ik nam mij voor in een roman eens zeer verstrekkende conclusies te trekken uit uitspraken van Brusselse bureaucraten over de toekomst van Europa. Het denkbeeld van het Europa met twee snelheden' eens tot in het uiterste door te trekken. Wat als de scheiding tussen de twee Europa's niet meer in Kroatië, Wit-Rusland of Zuid-Spanje, waar de dode Marokkanen aanspoelen, zou liggen, maar...'' Van Istendael wijst met zijn vinger naar de grond, ,,hier.''

In De zwarte steen loopt de scheidingslijn net ten westen van Gent en wordt Holland boven de rivieren afgesloten. Wat de brute afscheiding van een gebied dat historisch één is voor gevolgen kan hebben, ondervond Van Istendael aan den lijve toen hij als verslaggever van het VRT-journaal in november 1989 naar Berlijn werd gestuurd. Het rommelde in het Oost-Duitse Politbureau, en zijn hoofdredacteur had tegen hem gezegd: ,,We hebben nog wat geld over, dat moet op zijn aan het einde van het jaar. Ga er eens kijken. Je weet nooit wat er gebeurt. De dag nadat Van Istendael in Berlijn aankwam, viel de Muur.

,,Wat dat teweegbracht, was ongelofelijk. De pijn van de voorbije jaren, waarin mensen van elkaar gescheiden waren. De vreugde over het neerhalen van de gehate Muur.'' Op de televisie bracht Van Istendael live verslag uit van de gebeurtenissen. De camera zwenkte van de verslaggever naar de bulldozers die brokken van de Muur wegschoven om de weg vrij te maken. Toen de camera terugzwenkte, was nog net te zien hoe de verslaggever, microfoon als reddingsboei in de lucht, door de mensenmassa werd meegesleurd als een drenkeling in een kolkende rivier.

Terug naar het boek. ,,Ik was gedwongen om mijn verhaal, als ik die imaginaire situatie in de ruimte zo dichtbij wilde houden, in de tijd ver van me af te gooien. Anders zou het ongeloofwaardig worden. Het boek speelt 89 jaar na nu. Toevallig is het 89 jaar geleden dat de Eerste Wereldoorlog begon. Wie had in 1914 kunnen voorspellen dat Europa er nu zó uit zou zien? Niemand. Wie kon de Tweede Wereldoorlog voorspellen? Wie de concentratiekampen? Wie Stalin? Wie de Europese Commissie? Niemand. Dat gevoel gaf mij een grote vrijheid. Ik kon in mijn roman voorspellen wat ik wilde. En bovendien: in 2092 ben ik allang dood. Niemand zal mij dan lastig vallen met mijn voorspellingen.''

De zwarte steen schetst een gruwelijk beeld van de toekomst, waarin door pure willekeur sommige mensen en gebieden geen menswaardig bestaan meer is gegund. In het Onland heerst de barbarij, is niemand zijn leven zeker, zelfs de Europese hoofdstad, Brussel, is opgedeeld in getto's. Enkele buurten zijn zonder beveiliging niet meer te betreden. Met liefde voor de cultuur en de geschiedenis is het gedaan: het paleis en de schouwburg zijn veranderd in ruïnes, waar zelfs junks zich niet meer wagen. Het is een diabolisch beeld.

,,Het is duivels, ja. De duivel is in allerlei gedaanten aanwezig in dit boek. Ik houd niet van boeken die waarschuwingen zijn, maar soms kan het niet anders. We leven toch in een betrekkelijk paradijs. We hebben al meer dan vijftig jaar vrede wat heel uitzonderlijk is in de wereldgeschiedenis en het gaat ons relatief voor de wind. We moeten er eens over nadenken of dat wel zo'n natuurlijk gegeven is. Of dat niet op een dag kan wegvallen, in iets vreselijks kan ontaarden. Dan krijg je dít.''

Het genre van de roman bood Van Istendael meer ruimte voor de constructie van zijn ontluisterende toekomstbeeld dan een non-fictie boek. ,,Verhaal, verhaal,'' verzucht De Grote Commissaris, de verpersoonlijking van het kwaad, in De zwarte steen . ,,Water vervloeit, niemand kan het grijpen. En toch is het waar.'' De schrijver kan het alleen maar bevestigen. ,,Je kunt veel verder gaan in een roman. In mijn boek Arm Brussel moesten de cijfers kloppen, mijn gegevens verifieerbaar zijn, en niet uit mijn duim gezogen. Een roman luistert naar andere wetten. De geloofwaardigheid heeft helemaal niks te maken met de waarheid, maar met de overtuigingskracht van de fictie. De enige statistieken zijn de mijne.''

Van Istendael benadrukt dat het er hem niet om te doen was een waarschuwing of een politiek statement te schrijven, maar een verhaal. De legende van de zwarte steen ging met hem aan de haal. ,,Ik kon mijn gedachten met mijn hand op het papier maar net volgen. Dat leverde een moeilijke evenwichtsoefening op. Ik moest me laten meeslepen, maar ook zorgen dat ik niet verzoop. Dat was nogal lastig.''

De eerste bladzijde van de roman levert daarvan meteen het bewijs, als Nicolaas Hemers, en de lezer met hem, in een storm van woorden verzeilt: ,,Een fluittoon wordt gehoord, modulerend langs ondiepe intervallen. Een zwarte wind steekt op, boomkruinen bukken bruusk, wolken galopperen elkaar achterna, jagend roet, ze rijten zichzelf frenetiek aan flarden die pijlsnel langs een grijze, zieke zon schieten. Jong hout jammert, hoog hout kraakt. Het regent, nee, te verticaal dat woord, speren van water, geslingerd met prehistorische kracht, spietsen zich in boomstammen. Het fluiten muteert tot janken, een orkest van zonderlingen die de zenuwen van zagen bekrassen tot ver boven de pijngrens, en het fluiten stijgt tot één toon, uitzichtloos als een winternacht, één gil, die zichzelf ijlings afwikkelt, de aarde zijn haspel. En het snerpen. En het knallen. Sparren hijgen, eiken reutelen, grijsaards in doodsnood. Een beek zwelt aan als de borst van een zegevierende kogelstootster, haar stem slaat aan het brullen, kudde koeien die uit de heining barsten, dravend, verpletterend front.''

Oef! Hier verlustigt zich een woordfetisjist. Strenge blik van Van Istendael. ,,Niks fetisjisme. Ik kan u verzekeren: ik zat er middenin. In december 1999 heb ik in Frankrijk zo'n storm meegemaakt. Voor deze storm heb ik geen moment naar woorden hoeven zoeken. Die kwamen vanzelf. Het was alsof de woorden op papier vielen als de takken op straat. Ik zat gevangen in dat Franse dorp. Alle elektriciteit was weggevallen, bomen lagen dwars over straat en blokkeerden de wegen. Een dag later waren alle bomen van de weg, en een week later was er overal weer stroom. Maar als die storm had toegeslagen op een plek waar het Staatsapparaat en de Overheidsdiensten niet meer werken, in een Onland, dan blijven de bomen liggen en wordt iedereen teruggeworpen in een isolement.''

Hij grijnst. ,,Wist u dat de meteorologen in de komende eeuw meer stormen over Europa voorspellen? Goed! Daar kunnen ze me niet op pakken.''

De storm zorgt er in de roman voor dat Hemers, de journalist, de ,,zatte kakkerlak'', vast komt te zitten in een verlaten hotel dat nog het meest weg heeft van een herberg van de dode zielen. Er woont één man, de Grote Commissaris, die Hemers voedt in ruil voor verhalen. Het is een klassieke manier om een raamvertelling te beginnen. Een raamvertelling die Van Istendael de mogelijkheid biedt heel wat van zijn documentatiemappen te legen en al zijn verhalen, visioenen en hersenspinsels in onder te brengen. En heel wat verschillende stijlen. De sprookjesachtige stijl waarin de donkere wouden en de herberg worden beschreven, het ongebreideld technocratisch taalgebruik van De Grote Commissaris, dat hij bijna letterlijk uit Europese stukken tilde én het ijskoude, medische taalgebruik van Dr. De Vial in de passage over de Folteruniversiteit die Hemers bezoekt.

,,Fantasie, dacht u zeker? Die Folteruniversiteit bestaat! Geheime diensten hebben dat soort opleidingen. In India bestaat een Misdaadacademie. In Argentinië was er ten tijde van de dictatuur een opleiding martelen. Weer zoiets waarvan wij denken: ach, dat is voor verre, warme landen met dictators met grote snorren. Juist daarom had ik er plezier in de Folteruniversiteit aan het eind van de eenentwintigste eeuw te plaatsen in een van de meest luxueuze hotels in de nabijheid van Bonn, de eens zo trotse hoofdstad van West-Duitsland.''

Niet voor niets heeft Van Istendael voorin zijn boek als motto Italo Calvino's fameuze uitspraak uit Le città invisibili opgenomen: ,,La menzogna non è nel discorso, è nelle cose.'' (De leugen ligt niet in het verhaal, zij ligt in de dingen). Juist daarom gaf hij al zijn personages mythische en goddelijke connotaties. In de journalist Hemers valt Hermes, de gevleugelde boodschapper van de goden, te ontdekken. Zijn hoofdredactrice heet Suze, een anagram van Zeus, en de directeur van het Folterinstituut heet De Vial, wat duivels klinkt, maar ook een omzetting is van de naam van de gevreesde Argentijnse generaal Videla. De Grote Commissaris is het negatief van een eurocommissaris.

De ogen van Van Istendael lichten op: ,,Mijn complimenten, u heeft het gezien! Het boek zit vol met die dingen. Ik houd ervan om raadseltjes rond te strooien. Dat maakt het schrijven draaglijk. Maar het versterkt ook de waarheid van mijn boek. Dat zie je weerspiegeld in de naam van mijn personages. En gedragen de eurocraten zich soms niet alsof ze goden zijn, onaantastbaar? Zij verkondigen de waarheid, zij weten wat goed voor ons is. Ze dulden geen tegenspraak. Dat interesseert hen ook niet. Ze kunnen niet begrijpen dat Zweden in een referendum onlangs nee' zei tegen de invoering van de euro in hun land. Ze vinden dat onverklaarbaar dom. En dát vind ik nu onverklaarbaar dom! 53 procent van de bevolking was tegen, dan moeten die mensen uit de Burcht der Bureaucratie toch ook eens naar zichzelf kijken. Maar doen ze dat? Welnee.''

Zo stroomden de afgelopen zeven jaar waarheid en leugen, dagelijkse realiteit en mythisch visioen De zwarte steen binnen. ,,Mij stond oorspronkelijk voor ogen: zo'n kanjer van 500 bladzijden.'' Van Istendael houdt zijn handen als een sportvisser veel te ver van elkaar om de dikte van het gedroomde boek aan te geven. ,,Maar nadat ik als een schoolmeester had zitten schrappen en schaven, trekken en duwen aan het materiaal, nadat ik alles drie, vier keer opnieuw had opgeschreven, was het zó af. Een roman die half zo dik was. Ik kan en ik wil er niet meer van maken.''

En Emile Brugman, Van Istendaels opdrachtgever en zijn strenge redacteur, wat vond hij van het uiteindelijke resultaat?

Twee wenkbrauwen gaan omhoog. ,,Denkt u nou werkelijk dat hij iets uit zou geven waarmee hij niet tevreden was?''

Verberg tekst

Geert van Istendael is een taalvirtuoos, dat heeft hij in zijn eerdere werk al voldoende bewezen. Hier, in zijn tweede roman, is het niet anders. Virtuoze passages zijn er bij overvloed. De beschrijving van de storm op de eerste pagina's is een barok staaltje van taalbeheersing. En zo zijn er meer passages. Zoals een hilarische compilatie van Euroambtenarenjargon. Zelfs de tekst op de achterflap is een meesterwerkje: 'Dit boek is een brok basalt, een diamant, een veeg slijk, dit boek is een mythologie van de eenentwintigste eeuw, een démasqué van Europa, een daad van sadisme, dit boek is een conte philosophique, een burleske liefdesgeschiedenis, een middeleeuwse sage, dit is een uit de hand gelopen jongensboek (...).' Enzovoort. En allemaal nog waar ook.

De hoofdpersoon van het boek, Nicolaas Hemers, is journalist bij Radio Brussel. Hij steelt een steen bij zijn hoofdredacteur en neemt de facto ontslag. Hij vindt in de buurt van de vervallen KVS (nu gerestaureerd, in 2092 alweer compleet vervallen) een geheimzinnige brief van zijn grootmoeder Ida Belyce en gaat freelance een reportage maken in het 'Onland' of (met een Euro-eufemisme) 'de vrij economische zones'. Het boek begint als hij na een storm terechtkomt in het domein Welsteen waar hij ontvangen wordt door de Grote Commissaris. Er volgt - ondanks de armoede die in het 'Onland' heerst - een serie gastronomische zwelgpartijen. Tijdens die dineetjes krijgen we via de 'subjectieve reportages' - eigenlijk een serie monologen - die Hemers maakte een beeld van de vele omzwervingen en moeilijkheden van zijn tocht door het 'Onland'.

Queeste

'Goede literatuur wordt vroeg of laat hinderlijk, ook al wil de schrijver geen enkele bourgeois epateren, geen enkele maatschappij hervormen', schreef Van Istendael in de verzamelbundel 'Alle uitbarstingen' (2001). En dat is ook met dit boek het geval. Het interessantste aan dit steeds mythologischer wordend verhaal (dat soms een beetje doet denken aan een stripverhaal van Bilal) is de meedogenloze blik die de ex-Europa-journalist Van Istendael op de toekomst van dit continent werpt. Een continent dat uiteengevallen is in een zelfgenoegzaam luxewereldje (onze 'kennismaatschappij') en aan de andere kant (niet eens 50 kilometer verder) een 'Mad Max'-versie van ex-Joegoslavië. Hemers' queeste releveert dat deze tweedeling niet zo ver weg is (wij hoeven er waarschijnlijk niet eens tot 2092 op te wachten). Geleidelijk aan evolueert het boek echter weg van de sciencefiction om meer mythische dimensies op te zoeken, een wreed sprookje te worden waarin de - in het begin van het boek wat te vaag blijvende - machtige steen, de Commissaris en zijn twee trawanten, de bendeleider Schossem, en - slechts 25 bladzijden lang - ook de mooie Dorothea een hoofdrol spelen.

Het boek heeft stijl, visie en adem. En toch sleept het af en toe enorm. Dat komt allicht door het feit dat het - ook al zoals een stripverhaal - geen echte personages heeft. Waarom de Grote Commissaris nooit echt uit de verf komt, wordt de lezer aan het einde verrassend duidelijk. Maar ook Schossem of Dorothea krijgen nooit diepgang of een meer dan clichématige psychologie. De meest kleurrijke personages - ook al blijven het karikaturen - zijn de bediende en de meid van de Grote Commissaris. Erger is dat ook de queeste van Hemers nooit duidelijk wordt. Wat zoekt hij eigenlijk? Zijn grootmoeder, de steen, allebei, geen van beide? Eigenlijk overkomt hem alles, hij is een passief personage. Zoals elke goede journalist moet zijn. Maar journalisten zijn dan ook zelden of nooit goede hoofdpersonages voor romans. Dat euvel wordt nog vergroot door de 'subjectieve reportages', een soort innerlijke monologen, waaruit een flink deel van het boek is opgetrokken en waarin de essentiële verhaalinformatie onder dikke lagen uitwijdingen (en wat al te ingenieuze citaten) zit bedolven. De taalvirtuositeit waarmee Van Istendael ons dit alles opdient, kan niet verhelen dat het verhaaltje van 'De Zwarte Steen' flinterdun is. En dat is jammer. Want thema en stijl tonen dat er meer in zat dan een uit de hand gelopen jongensboek.

Verberg tekst

Combinatie van zwartgallige toekomstroman, filosofisch sprookje en schelmenroman. In het jaar 2092 is Europa scherp verdeeld door een demarcatielijn: een rijke enclave wordt met geweld afgeschermd van de armmoedige buitengewesten. De hoofdpersoon is radiojournalist Nicholas Hemers, hij is een stoere sjacheraar, een originele levensgenieter, een zware drinker en een eigenwijze reporter. Hij gaat 'undercover' op onderzoek uit in de buitengewesten, waar het recht van de sterkste geldt. Hij ontmoet hier een legendarische bandietenleider, die hem bescherming biedt. Bij een rijk gevulde dis vertellen ze elkaar gedurende enkele dagen hun verhalen. De lezer krijgt langzamerhand greep op de situatie, de zwarte steen uit de titel vormt letterlijk het sluitstuk van de roman. Tweede roman van de Vlaamse journalist Geert van Istendael (1947), onder andere bekend van zijn reportageboek 'Arm Brussel'. Van Istendael hanteert hier een vitalistisch proza, gekenmerkt door een bloemrijk, archaïsch woordgebruik. Paperback; kleine druk. Verberg tekst