Als een uitgeverij de moeite neemt om ruim een maand vóór publicatie van een roman al het omslag te onthullen met een metershoge banner aan de gevel van een vooraanstaande Amsterdamse boekhandel, om rond het nieuwe boek een uitgebreide website op te tuigen, waarop elke week een minicollege van de schrijver verschijnt over de historische achtergronden van het verhaal, opgenomen in zijn Genuese palazzo - dan zou het een understatement zijn om deze schrijver 'gearriveerd' te noemen.

Ilja Leonard Pfeijffer (1968) is, na het succes van romans als La Superba, Grand Hotel Europa en zijn goed ontvangen Boekenweekgeschenk van vorig jaar, op een punt in zijn schrijverschap dat hij, zogezegd, alles kan maken. Het nu verschenen Alkibiades beslaat twaalf boekdelen en meer dan 900 pagina's, waarvan ruim 200 pagina's zeer gedetailleerde verantwoording (ter vergelijking: Grand Hotel Europa bleef ruim onder de 600). Het onderwerp: een even briljante als omstreden Atheense politicus en strateeg, die leefde in de 5de eeuw v.Chr. en doorging voor de mooiste man van Griekenland.

Slippertje

Zelf is Pfeijffer 'buitengewoon opgewonden' over het boek, vertelt hij in zijn welkomstfilmpje: het plan voor deze historische roman 'met alles erop en eraan' - zijn eerste! - bestond al toen hij nog als doodgewone classicus aan de Universiteit Leiden werkte. Alkibiades is de vrucht van gedegen filologisch onderzoek, van consciëntieuze karakterstudie. Het is het werk van een romancier die er duidelijk van geniet om weer even een beetje wetenschapper te zijn. Een waagstuk, waarin de schrijver veel van wat hem lief is samen wil samenbrengen. Maar is het ook een geslaagde roman?

Relevant is Alkibiades in elk geval moeiteloos te noemen. Actueel, herkenbaar - alle populaire labels zijn van toepassing. De Atheense democratie was pas krap een eeuw uitgevonden, maar verkeerde tijdens Alkibiades' leven al in een diepe crisis, die Pfeijffer uitgebreid belicht. Zijn roman is een waarschuwing voor de 'tirannie van de massa', voor de lokroep van een sterke leider in tijden van chaos, voor lieden die spreken van een 'nepparlement'. De boodschap is niet te missen, maar pamflettistisch wordt het nergens. De schrijver heeft namelijk veel meer te vertellen.

Het verhaal van Alkibiades is behoorlijk opwindend: hij was een leerling van de filosoof Socrates en een stiefzoon van Pericles, de staatsman die het Parthenon liet bouwen. Als rijke jongeling hing hij de beest uit in Athene, een baken van vrijheid voor mannen zoals hij. ('Alle ruige verhalen over mijn jeugd zijn waar', laat Pfeijffer hem zeggen.) Tijdens de Peloponnesische Oorlog liep hij over naar de vijand en, toen hij zich ook in Sparta onmogelijk had gemaakt na een slippertje met de koningin, naar het Perzische hof in Sardis, waar hij aanpapte met de satraap van dienst. Twee doodvonnissen later wist hij zich te laten rehabiliteren in Athene, waar hij leiding mocht gaan geven aan de beroemde vloot - en dan zijn we pas net over de helft van de roman.

Op dit alles laat Pfeijffer zijn hoofdpersoon terugblikken in fictieve memoires, net als Hadrianus in de beroemde biografische roman van Marguerite Yourcenar. Anders dan de Romeinse keizer, die nog 'slechts te sterven' heeft, schrijft Alkibiades zijn gedenkschriften met grote ambities in dít leven. Vanuit zijn ballingschap in het verafgelegen Phrygië richt hij zich tot de mannen van Athene om in 'volmaakte oprechtheid' zijn kant van het verhaal te vertellen en - hopelijk voor eens en voor altijd - zijn naam te zuiveren. Het idee kwam van zijn geliefde Timandra; van vrouwen heeft Alkibiades geen al te hoge dunk (het zou historisch ongeloofwaardig zijn als hij dat wel had), maar haar neemt hij bloedserieus.

Zegen en vloek

Pfeijffer schreef vaker romans in de vorm van een apologie - zie zijn prozadebuut Rupert en Peachez, een romance, met ook daar een grote rol voor respectievelijke muzen - maar hier werkt juist die vorm het boek aanvankelijk wat tegen. De afstand tussen het beoogde, Atheense publiek van Alkibiades en Pfeijffers werkelijke, 21ste-eeuwse lezers dwingt de schrijver tot al te frequent gebruik van zinnetjes als 'mannen, jullie weten natuurlijk allemaal... maar ik ga het toch uitleggen, want...' Waarop dan een beschrijving volgt van het uiterlijk van Socrates, of van de rampzalige afloop van de Siciliaanse expeditie - of iets anders wat inderdaad iedere Athener al zou weten.

Daarbij wil de auteur 'in toon, stijl en denktrant' zo dicht mogelijk bij de wereld blijven waarin Alkibiades leefde, en dus begint het boek met een plechtstatige proloog waarin de hoofdpersoon zijn bedoelingen kenbaar maakt ('Nu ik het plan heb opgevat om deze momenten te herbeleven in gedachten en in geschrifte voor jullie uiteen te zetten...'). Zo heeft Pfeijffers doorgaans krullerige proza ineens veel weg van een gedateerde vertaling uit het Grieks of Latijn.

Deze bezwaren zijn gauw vergeten zodra Alkibiades zijn heil zoekt bij de vijand. Kostelijk schetst hij voor zijn stadgenoten het leven in den vreemde: de 'zwarte soep' die de Spartanen voedsel noemen, de exquise kleding van de Perzen. 'Ik moet jullie bekennen', schrijft Alkibiades, 'dat ik in mijn drang om aan het hof geaccepteerd te worden zelfs zo ver ging dat ik dat merkwaardige en in Griekenland verachte kledingstuk ging dragen, dat in de Griekse voorstelling uitsluitend aangetrokken wordt door haremvrouwen en verwijfde harpisten en dat broek wordt genoemd.' Hij kiest voor een bontgekleurd exemplaar met een ballenmotief waarin hij zich erg ongemakkelijk voelt, maar alles went.

Naarmate het boek vordert en Alkibiades de ene omstreden daad met de volgende goedpraat ('ik deed het allemaal voor Athene!'), biedt hij een gulle kijk in zijn karakter. Zijn ambitie, opportunisme en onverbeterlijke ijdelheid komen glanzend voor het voetlicht, net als zijn diepe geloof in democratie. Intussen krijgen we een halve eeuw Griekse geschiedenis voor de kiezen, uiteraard met Alkibiades' gekleurde commentaar, inclusief een scherpe analyse van de democratie als zegen en vloek. Het is veel tegelijk, en Pfeijffer heeft er veel woorden voor nodig, maar in de loop van de roman wordt duidelijk hoe goed het allemaal werkt, hoe knap alles in elkaar grijpt.

Het is juist de vorm, de dwingende mal van Alkibiades' notities, die het bouwwerk overeind houdt en de grootse ontknoping mogelijk maakt. Op zeker moment, na honderden pagina's anticipatie, laat Pfeijffer de vertelling stokken. Alkibiades heeft in zijn schrijfwoede de werkelijkheid ingehaald: alles is verteld, maar de volgende stap in zijn zoveelste ingenieuze plan weigert zich aan te dienen. En nu? Geloof me, doorlezen loont.

De Arbeiderspers, 944 p., 34,99 euro.

Verberg tekst

Ilja Leonard Pfeijffer heeft een uitstekend gevoel voor timing. Met een vuistdikke historische roman jaag je doorgaans de marketingafdeling van een uitgeverij de stuipen op het lijf: zeker als alleen al de bronvermelding van je boek de lengte heeft van een uit de kluiten gewassen novelle. Bovendien gaat deze klepper van 900 bladzijden over de (bij oningewijden onbekende) oud-Griekse generaal en staatsman Alkibiades.

Maar Pfeijffer heeft gevoel voor timing. En dus brengt hij dit boek nadat hij voor zijn stadsroman La superba de Libris Literatuurprijs kreeg en nadat hij met Grand Hotel Europa de bestsellerlijsten bestormde alsof het Spartaanse forten betrof.

Meer nog dan Pfeijffers neus voor zaken, is het zijn inzicht in de betreurenswaardige staat van ons politieke bestel dat van Alkibiades het juiste boek op het juiste moment maakt. Net op het moment dat de vierde editie van De Stemming, het opinieonderzoek in opdracht van De Standaard en VRT NWS , uitwijst dat het vertrouwen in de democratie goeddeels zoek is en dat er vrij brede steun blijkt te bestaan voor de installering van een technocratie of desnoods die van een sterke leider, komt de als classicus opgeleide auteur met een historische roman die juist over de gevaren van die gevoelens handelt.

Dát is de hoge inzet van deze nieuwe toevoeging aan Pfeijffers oeuvre. Waar Alkibiades in de 5de eeuw voor Christus met triremen en intriges streed voor het behoud van de democratie, doet de langharige en breedsprakige auteur het bijna 2.500 jaar later door ons het levensverhaal van de Griekse veldheer te presenteren als een voortreffelijk neergepende waarschuwing.

Onterechte ontevredenheid

Pfeijffer mag met Alkibiades de haartooi, de welsprekendheid, de voorliefde voor fijn geweven stoffen en een aan het maniakale grenzende ambitie delen, liefhebbers van Brieven uit Genua , La superba of Grand Hotel Europa zullen verrast (en sommigen misschien zelfs enigszins teleurgesteld) vaststellen dat de verteller van Alkibiades ditmaal geen uitvergrote versie van de schrijver zelve is.

Elke mogelijke vorm van ontevredenheid is evenwel volkomen onterecht. Pfeijffer meet zich stilistisch met de grote geschiedschrijvers uit de oudheid en komt niet eens zo slecht uit de vergelijking. Iets van hun klassieke verhevenheid (en een vleug van hun ironische humor en distantie) heeft altijd deel uitgemaakt van Pfeijffers literaire trukendoos. Deze roman, waarvan de zinnen vaker wel dan niet de paginagrenzen overschrijden, is dan ook als vanouds pfeijffer- ­iaans. Er was blijkbaar niets bescheiden aan Alkibiades en er is ook niets bescheiden aan dit boek, behalve dan dat Pfeijffer zijn formidabele talent ditmaal niet inzet om zichzelf te mythologiseren, maar om de historische figuur Alkibiades zo nauwkeurig mogelijk te demystificeren.

Omdat hij een bevlogen onderwijzer is, heb je het nauwelijks in de gaten, maar eigenlijk is Pfeijffer honderden pagina's lang les aan het geven over een periode in de geschiedenis die hij niet alleen heel goed kent, maar waar hij overduidelijk ook erg van houdt.

Gewicht

Dat hij nog lang niet klaar is voor de rouw van het afscheid, zei Pfeijffer over zijn geliefde onderwerp in een interview met De Standaard der Letteren ( dSL, 20 mei ). 'Ik ben zo graag in zijn wereld.' Precies hetzelfde gevoel overvalt je als lezer wanneer je Alkibiades verlangend naar meer dichtslaat. De echt noodzakelijke boeken (en Alkibiades ís zo'n noodzakelijk boek) over populisme, fake news en de fragiliteit van de hedendaagse democratie creëren zelden zoveel puur leesplezier.

Je kunt je afvragen of het nu echt op zoveel pagina's moest, of het nu echt met zulke lange zinnen moest, en of het nu echt met zoveel breed uitgesmeerde redevoeringen en langgerekte beschrijvingen van veld- en zeeslagen moest. Maar het antwoord is driewerf ja. Literaire overdaad is nu eenmaal wat Pfeijffers werk zo herkenbaar en genietbaar maakt. Deze zomer heeft u aan één roman genoeg, en dat heeft veel meer met zijn literaire dan met zijn fysieke gewicht te maken.

De Arbeiderspers, 944 blz., € 34,99, (e-book € 19,99).

Verberg tekst

Als een uitgeverij de moeite neemt om ruim een maand vóór publicatie van een roman al het omslag te onthullen met een metershoge banner aan de gevel van een vooraanstaande Amsterdamse boekhandel, om een persreis naar Griekenland te organiseren zodat een troepje vaderlandse journalisten bijna hetzelfde verhaal kan schrijven over hun ochtend met de auteur op de Akropolis, om bovendien een uitgebreide website op te tuigen rond het nieuwe boek, waarop elke week een minicollege van de schrijver verschijnt over de historische achtergronden van het verhaal, opgenomen in zijn palazzo in Genua - dan zou het een understatement zijn om deze schrijver 'gearriveerd' te noemen.

Ilja Leonard Pfeijffer (1968) is - na het succes van romans als La Superba, Grand Hotel Europa en zijn goed ontvangen Boekenweekgeschenk van vorig jaar - op een punt in zijn schrijverschap dat hij, zogezegd, alles kan maken. Het nu verschenen Alkibiades beslaat twaalf boekdelen en meer dan 900 pagina's, waarvan ruim 200 pagina's zeer gedetailleerde verantwoording (ter vergelijking: Grand Hotel Europa bleef ruim onder de 600). Het onderwerp: een even briljante als omstreden Atheense politicus en strateeg, die leefde in de 5de eeuw voor Christus en doorging voor de mooiste man van Griekenland.

Zelf is Pfeijffer 'buitengewoon opgewonden' over het boek, vertelt hij in een welkomstfilmpje op de website: het plan voor deze historische roman 'met alles erop en eraan' - zijn eerste! - bestond al toen hij nog als doodgewone classicus aan de Universiteit Leiden werkte. Alkibiades is de vrucht van gedegen filologisch onderzoek, van consciëntieuze karakterstudie. Het is het werk van een romancier die er duidelijk van geniet om weer even een beetje wetenschapper te zijn. Een waagstuk, waarin de schrijver veel van wat hem lief is samen wil brengen. Maar is het ook een geslaagde roman?

Relevant is het in elk geval moeiteloos te noemen. Actueel, herkenbaar - alle populaire labels zijn van toepassing. De Atheense democratie was pas krap een eeuw uitgevonden, maar verkeerde tijdens Alkibiades' leven al in een diepe crisis, die Pfeijffer uitgebreid belicht. Zijn roman is een waarschuwing voor de 'tirannie van de massa', voor de lokroep van een sterke leider in tijden van chaos, voor lieden die spreken van een 'nepparlement'. De boodschap is niet te missen, maar pamflettistisch wordt het nergens. De schrijver heeft namelijk veel méér te vertellen.

Het verhaal van Alkibiades is behoorlijk opwindend: hij was een leerling van de filosoof Sokrates en een stiefzoon van Perikles, de staatsman die het Parthenon liet bouwen. Als rijke jongeling hing hij de beest uit in Athene, een baken van vrijheid voor mannen zoals hij. ('Alle ruige verhalen over mijn jeugd zijn waar', laat Pfeijffer hem zeggen.) Tijdens de Peloponnesische Oorlog liep hij over naar de vijand en, toen hij zich ook in Sparta onmogelijk had gemaakt na een slippertje met de koningin, naar het Perzische hof in Sardis, waar hij aanpapte met de satraap van dienst. Twee doodvonnissen later wist hij zich te laten rehabiliteren in Athene, waar hij leiding mocht gaan geven aan de beroemde vloot - en dan zijn we pas net over de helft van de roman.

Op dit alles laat Pfeijffer zijn hoofdpersoon terugblikken in fictieve memoires, net als Hadrianus in de beroemde biografische roman van Marguerite Yourcenar. Anders dan de Romeinse keizer, die nog 'slechts te sterven' heeft, schrijft Alkibiades zijn gedenkschriften met grote ambities in dít leven. Vanuit zijn ballingschap in het verafgelegen Phrygië richt hij zich tot de mannen van Athene om in 'volmaakte oprechtheid' zijn kant van het verhaal te vertellen en - hopelijk voor eens en voor altijd - zijn naam te zuiveren. Het idee kwam van zijn geliefde Timandra; van vrouwen heeft Alkibiades geen al te hoge dunk (het zou historisch ongeloofwaardig zijn als hij dat wel had), maar háár neemt hij bloedserieus.

Pfeijffer schreef vaker romans in de vorm van een apologie - zie zijn prozadebuut Rupert, een bekentenis en Peachez, een romance, met ook daar een grote rol voor respectievelijke muzen - maar hier werkt juist die vorm het boek aanvankelijk wat tegen. De afstand tussen het beoogde Atheense publiek van Alkibiades en Pfeijffers werkelijke 21ste-eeuwse lezers dwingt de schrijver tot al te frequent gebruik van zinnetjes als 'mannen, jullie weten natuurlijk allemaal... maar ik ga het toch uitleggen, want...'. Waarop dan een beschrijving volgt van het uiterlijk van Sokrates, of van de rampzalige afloop van de Siciliaanse expeditie - of iets anders wat inderdaad iedere Athener al zou weten.

Daarbij wil de auteur 'in toon, stijl en denktrant' zo dicht mogelijk bij de wereld blijven waarin Alkibiades leefde, en dus begint het boek met een plechtstatige proloog waarin de hoofdpersoon zijn bedoelingen kenbaar maakt ('Nu ik het plan heb opgevat om deze momenten te herbeleven in gedachten en in geschrifte voor jullie uiteen te zetten...'). Zo heeft Pfeijffers doorgaans krullerige proza ineens veel weg van een gedateerde vertaling uit het Grieks of Latijn.

Deze bezwaren zijn gauw vergeten zodra Alkibiades zijn heil zoekt bij de vijand. Kostelijk schetst hij voor zijn stadgenoten het leven in den vreemde: de 'zwarte soep' die de Spartanen voedsel noemen, de exquise kleding van de Perzen.

'Ik moet jullie bekennen', schrijft Alkibiades, 'dat ik in mijn drang om aan het hof geaccepteerd te worden zelfs zo ver ging dat ik dat merkwaardige en in Griekenland verachte kledingstuk ging dragen, dat in de Griekse voorstelling uitsluitend aangetrokken wordt door haremvrouwen en verwijfde harpisten en dat broek wordt genoemd.' Hij kiest voor een bontgekleurd exemplaar met een ballenmotief waarin hij zich erg ongemakkelijk voelt, maar alles went.

Naarmate het boek vordert en Alkibiades de ene omstreden daad met de volgende goedpraat ('ik deed het allemaal voor Athene!'), biedt hij een gulle kijk in zijn karakter. Zijn ambitie, opportunisme en onverbeterlijke ijdelheid komen glanzend over het voetlicht, net als zijn diepe geloof in democratie. Intussen krijgen we een halve eeuw Griekse geschiedenis voor de kiezen, uiteraard met Alkibiades' gekleurde commentaar, inclusief een scherpe analyse van de democratie als zegen en vloek. Het is veel tegelijk, en Pfeijffer heeft er veel woorden voor nodig, maar in de loop van de roman wordt duidelijk hoe goed het allemaal werkt, hoe knap alles in elkaar grijpt.

Het is juist de vorm, de dwingende mal van Alkibiades' notities, die het bouwwerk overeind houdt en de grootse ontknoping mogelijk maakt. Op zeker moment, na honderden pagina's anticipatie, laat Pfeijffer de vertelling stokken. Alkibiades heeft in zijn schrijfwoede de werkelijkheid ingehaald: alles is verteld, maar de volgende stap in zijn zoveelste ingenieuze plan weigert zich aan te dienen. En nu? Geloof me, doorlezen loont.

 

★★★★☆

De Arbeiderspers; 944 pagina's; € 34,99.

Verberg tekst

Een langharige, androgyne adonis, stiefzoon van de iconische staatsman Perikles, biseksuele minnaar van de oerfilosoof Socrates, Olympisch kampioen in het vierspan, architect van een megalomane expeditie naar Sicilië, overloper naar eeuwige vijand Sparta, lieveling van het Perzische hof en bovenal meester-manipulator: 'de mooiste man van Griekenland' was het allemaal, en met verve. Alkibiades, vanwege zijn ongebreidelde machtsdrift en onconventionele levenswandel een omstreden en kleurrijk figuur, was aan het einde van de vijfde eeuw voor Christus, ten tijde van de Peloponnesische Oorlog, een invloedrijk politicus en geniaal strateeg van de Atheense vloot. Al twintig jaar wist Ilja Leonard Pfeijffer dat hij ooit een roman over deze natuurkracht zou schrijven. 'Alkibiades' is er nu, en zet meteen een nieuwe standaard voor de historische roman.

Alkibiades' leven liet zich vanzelf schrijven, zegt Pfeijffer in één van de minicolleges op alkibiades.nl. De gevierde auteur van 'Brieven uit Genua' (2016) en 'Grand Hotel Europa' (2018) baseerde zich in eerste instantie op de antieke bronnen om tot een zo waarheidsgetrouw mogelijke reconstructie van Alkibiades' leven te komen. Het schaarse historische bronnenmateriaal vulde Pfeijffer aan met zijn verbeelding. Zo is bijvoorbeeld de ontmoeting tussen Alkibiades en de Griekse historicus en legeraanvoerder Thoukydides nergens gedocumenteerd, maar is het wel één van de hoogtepunten van het boek. Ook de memoires van Alkibiades, die de roman 'Alkibiades' uitmaken, zijn verzonnen. Het resultaat is grandioos opgeschoonde geschiedschrijving, met voor de meerwaardezoeker een uitgebreide bibliografie, een tijdlijn, een namenregister, een per hoofdstuk uitgewerkte bronnenlijst en een opsomming met alle eenheden.

Net als in de Griekse romans van Louis Couperus en Simon Vestdijk slingert Pfeijffer zijn lezers terug naar het leven van tweeënhalf millennium geleden. Heerlijk meeslepend zijn de beschrijvingen van het drinkspel kottabos, Alkibiades' bezielde gesprekken met Socrates en de zenuwslopende logistieke operatie naar Olympia met acht wagens en veertig paarden. Onderhoudend is hoe Alkibiades zich verbaast over de broek die hij in Perzië leert dragen of over de 'schuimende gele gerstwijn die zij bier noemen'. Ook terugkerende termen als 'knokkelspel', 'aanligbank', 'kwartelkloppen' en 'fluitspeelsters' creëren een grote waarachtigheid. Je waant je helemaal in het antieke Athene.

De vertelstem die Pfeijffer aan Alkibiades verleent, draagt 'de poëtische grandeur' van zijn antieke voorbeelden met verve uit. Geïnspireerd door Thoukydides schrijft Alkibiades als banneling vanuit het stadje Melissa de 'Mannen van Athene' aan, in een ultieme poging hun vertrouwen te herwinnen en een Atheense nederlaag te vermijden. Hij is dan 46, heeft een politieke en militaire carrière achter de rug en is zowel door Athene als door Sparta ter dood veroordeeld. In Melissa wacht Alkibiades op de komst van de Perzische koning: hij is ervan overtuigd dat een alliantie met Perzië de sleutel vormt voor de Atheense eindoverwinning.

Alkibiades was een hoofdrolspeler in de ontwikkelingen die hebben geleid tot het verval van de democratie in het oude Griekenland. Pfeijffer legt complexe machtsdynamieken bloot in een spannend verhaal: het politieke gekonkel tijdens het schervengericht dat Alkibiades moet ondergaan, het complot waarin hij verzeilt nadat hij beticht is van het parodiëren van de heilige Mysteriën van Eleusis. Het zijn maar een paar symptomen die hebben geleid tot het verglijden van de democratie in grimmig populisme, een ideologische verschuiving die vandaag angstaanjagend herkenbaar is.

Verberg tekst

Hoewel gebaseerd op historische feiten wordt fictief leven en werk beschreven van de briljante, maar ook omstreden Atheense staatsman en generaal Alkibiades (450-404 v Chr.), die een belangrijke rol speelde in de Peloponnesische oorlog. Op het eind van zijn leven kijkt hij erop terug, vanaf zijn kindertijd in een vooraanstaande, rijke Atheense familie. Opgegroeid tot een heel knappe man was hij aantrekkelijk voor zowel mannen als vrouwen. Knap, rijk en verwend wil hij als politicus en generaal zijn wil doordrijven, maar zijn arrogantie wordt tenslotte afgestraft en in 407 v Chr. gaat hij in vrijwillige ballingschap. Het werk van de Nederlandse dichter, schrijver en classicus (1968) werd vaak bekroond en genomineerd. Deze monumentale, ambitieuze roman is uitstekend geschreven en geeft niet alleen een mooi beeld van man en tijd, maar trekt ook veel paralellen met het antieke Athene en waarschuwt effectief onze tijd dat democratie een kostbaar en kwetsbaar goed is. Naast lof is er ook wat kritiek omdat door de breedvoerige stijl en grote feitelijkheid de emotionele kant onderbelicht is. Verberg tekst