Het is altijd een spectaculaire ervaring om in een roman van twee eeuwen geleden observaties tegen te komen die precies raak zijn, en voorbeelden van maar al te herkenbaar gedrag. Alleen daarom al is het lezen van de nieuwe vertaling van Jane Austens Persuasion (in 1818 postuum verschenen, nu uitgebracht als Overreding en overtuiging) een genoegen. Je voelt je bijna betrapt als Austen na een typisch voorbeeld van confirmation bias vaststelt: 'Hoe gauw raakt onze voorkeur met redenen omkleed!' Of wanneer hoofdpersoon Anne Elliot twee vriendinnen beschouwt als 'de gelukkigste wezens die ze kende; maar ondertussen had ze, net als wij allemaal door een troostend gevoel van superioriteit gevrijwaard van de wens te kunnen ruilen, haar eigen beschaafdere en verfijndere geest niet willen opgeven voor al hun pleziertjes'.

Ook figuren als meneer Benwick bestaan nog steeds, een man in de rouw die voortdurend wil praten over boeken en gedichten die volgens hem op zijn situatie van toepassing zijn (een zender, kortom), of Annes vader en oudere zusje, die wel vragen stellen, maar summier en alleen voor de vorm - niet omdat ze echt geïnteresseerd zijn in hun gesprekspartner.

Terwijl de wereld waarin Austen leefde en haar romans zich afspelen toch wezenlijk anders was dan die van vandaag. Toen moest je als vrouw wel trouwen (en bij voorkeur met een goede partij) om überhaupt mee te kunnen doen in het leven - en dat is meteen een weerwoord aan critici die klagen dat Austen alleen over huiselijke perikelen schreef en nooit eens over Wereldse Zaken en Belangrijke Problemen: het vinden van de juiste man was nu eenmaal een kwestie van leven of dood, of in ieder geval van genoeg te eten, een dak boven het hoofd en een klein beetje zelfstandigheid. Romantiek binnen het huwelijk was een prettige bijkomstigheid, maar je daarop blind staren zeker niet aan te raden. In die zin wijken Austens heldinnen - Elizabeth Bennet uit Pride and Prejudice, Sense and Sensibility's Elinor Dashwood - af van de norm: zij streven wél naar echte liefde en weigeren hun principes te verloochenen, zelfs als het alternatief is een oude vrijster te worden. Zo ook Anne Elliot.

Hoewel Austens laatste voltooide roman even kleinzielige personages en onderkoelde humor bevat als de andere vijf, heeft Persuasion een ernstiger ondertoon, een melancholieker uitgangspunt. Wanneer het boek begint, heeft de romance namelijk al plaatsgevonden, bijna acht jaar eerder om precies te zijn: Anne, destijds 'een bijzonder aantrekkelijk meisje', viel voor de veelbelovende marineofficier Frederick Wentworth. Onder druk van familie en vooral door de persuasion (overreding) van Lady Russell, een goede vriendin van haar overleden moeder, kwam ze tot de persuasion (overtuiging) dat een verbintenis met een kapitein zonder bezit en relaties een te onzekere toekomst zou bieden - waarop zij de verloving verbrak, hij gekwetst afdroop en Anne nooit meer iemand tegenkwam die aan Wentworth kon tippen.

Inmiddels is ze 'uitgebloeid', 'verpieterd' zelfs - de hardheid van dat tijdperk komt ook terug in ongenadige oordelen over uiterlijkheden - stokoud bovendien (27!) en weliswaar een wijze, verantwoordelijke zuster en leuke tante, maar vooral een overbodige vrouw. Terwijl Wentworth, als ze na al die jaren weer in elkaars kringen komen te verkeren, financieel en maatschappelijk succes heeft geboekt en nog even knap blijkt als vroeger.

Natuurlijk draait ook Persuasion om de vraag of de twee elkaar (toch nog) krijgen, en de wetenschap dat er een happy end zit aan te komen, zoals altijd bij Austen, is heerlijk op z'n tijd, maar door die voorgeschiedenis verschuift de focus: het gaat in de eerste plaats over een verkeerde inschatting en daaropvolgende beslissing, gemiste kansen, de loop van een leven, tijd die voorbijgaat, eeuwige spijt, een droevig besef. 'Er was een tijd geweest dat ze het (...) heel moeilijk hadden gevonden zich van elkaar los te rukken', schrijft Austen. 'Nu waren zij als vreemden, ja, erger dan vreemden, want toenadering was uitgesloten.'

Dat retrospectief heeft nog een ander gevolg: dat het verhaal direct onder (soms zelfs erotische) spanning staat. De liefde heeft bestaan, de gevoelens zijn er geweest, dat kan nooit meer ont-weten worden, en dus zindert het wanneer Wentworth en Anne in dezelfde ruimte zijn, van ongemak en schaamte, van vervlogen en af en toe toch weer opflakkerende hoop, van een vreemd soort vertrouwdheid en stekende subtiliteiten.

Die spanning wordt versterkt door het zintuiglijke schrijven van Austen. Dichter dan in haar andere boeken zit de lezer op de huid van de hoofdpersoon, geregeld steekt er een wervelwind van indrukken op waardoor je wordt meegezogen. Het eerste weerzien tussen de vroegere geliefden, bijvoorbeeld: 'Haar blik ontmoette die van kapitein Wentworth half; een nijging, een knixje volgden; ze hoorde zijn stem - hij sprak tegen Mary; zei alles wat passend was; zei iets tegen Miss Musgroves, genoeg om de ongedwongenheid te laten uitkomen: de kamer leek vol - vol mensen en stemmen - maar het bleef bij een paar minuten.' Of het hoofdstuk in de schouwburg, waar Anne er alles aan doet om met Wentworth in gesprek te raken, maar tegelijkertijd afgeleid wordt door een nieuwe aanbidder - knappe, beweeglijke scènes zijn het, waarin je via haar oren en ogen tijd en ruimte ervaart.

Vertaler Jan Kuijper heeft Austens taal, die bestaat uit doorwrochte, als in het Latijn of Grieks geconstrueerde zinnen die je bijna moet ontleden om te begrijpen, dan weer uit zwierige passages met veel gebruik van de vrije indirecte rede, maar die altijd precies en ritmisch is, omgezet in prachtig, vloeiend Nederlands. Echt een toevoeging is dat hij ook het oorspronkelijke maar later geschrapte voorlaatste hoofdstuk heeft vertaald, de enige bladzijden uit Austens zes romans die in haar eigen handschrift zijn overgeleverd. Want hoewel het definitieve slot psychologisch en verhaaltechnisch passender is, biedt het alternatieve einde een boeiend inkijkje in Austens werkwijze en doet het je bewondering voor haar - om het feit dat ze dit boek geschreven heeft, toen, in die omstandigheden, op deze manier - alleen maar groeien.

Uit het Engels vertaald door Jan Kuijper. Athenaeum; 288 pagina's; € 21,99.

Verberg tekst

Nieuwe vertaling (2021) door dichter en vertaler Jan Kuijper van deze laatste roman uit 1818 van de belangrijke Engelse romanschrijfster (1775-1817), waarvan Austen zowel een kortere (vanwege ziekte) als een langere versie (na haar herstel) schreef. Deze uitgave bevat beide versies. Aan het begin van de negentiende eeuw wordt een ijdele, spilzieke vader door bezuinigingen gedwongen zijn landhuis te verhuren. Hij verhuist met zijn drie dochters naar Bath, waar dochter Anne haar vroegere verloofde weer tegenkomt. Acht jaar geleden heeft ze onder druk van haar snobistische familie en haar beste vriendin de verloving tegen haar gevoel in verbroken, maar als ze kapitein Wentworth terugziet, weet ze dat haar gevoelens onveranderd zijn. Maar hij lijkt te gaan trouwen met een jongere vrouw en zij besluit in te gaan op de avances van haar achterneef en erfgenaam van haar vader. Die blijkt echter onbetrouwbaar en berekenend te zijn en de kapitein blijkt alleen van Anne te houden en doet haar opnieuw een aanzoek. In het werk van Austen staan met ironie en understatement beschreven relaties in de gegoede middenklasse centraal. Ook dit is een met grote subtiliteit geschreven roman, waarin zij met ironie én mildheid schrijft over zuivere, diepe gevoelens. Met aantekeningen van de vertaler. Verberg tekst

Om eerlijk te zijn: de boeken van Jane Austen heb ik altijd gemeden. Verfilmingen van haar werk laten zich moeilijk ontlopen, maar ook die spreken een categorie van guilty pleasure aan waar ik kennelijk gewoon niet zo vatbaar voor ben - dus aan de boeken waagde ik me maar helemaal niet. Tot iemand me deze zomer overhaalde om Overreding en overtuiging te gaan lezen. Het is de laatste roman die Austen afrondde voordat ze in 1817 op 41-jarige leeftijd overleed. Deze maand verscheen het in een nieuwe, ietwat archaïsche vertaling van dichter Jan Kuijper. (Oorspronkelijk heet de roman gewoon Persuasion trouwens, dus die tamelijk tautologische titel zal wel het gevolg zijn van een onopgeloste ruzie.)

Op het eerste oog was het wel zo'n beetje wat ik me bij een roman van Jane Austen had voorgesteld: er komen landhuizen in voor en adellijke titels, er zijn giechelende, huwbare meisjes en ijdele mannen. Er wordt gedanst, in koetsen gereden, geflirt, gesmacht en gekonkeld - maar toch: er is iets geks aan de hand met dit boek.

Laat me eerst even vertellen waar het over gaat. Dat kan heel kort: Anne Elliot, het hoofdpersonage, is verliefd op Frederick Wentworth, een kapitein, en hij is ook verliefd op haar. Dat was het. Echt. Wat is dan precies het probleem, zult u wellicht denken, en dat is inderdaad een lastig te kraken noot.

In een iets langere versie zou ik erbij vertellen dat Anne Frederick acht jaar geleden aan de kant zette, nadat een vriendin haar daartoe had overgehaald. Dat was natuurlijk stom van haar, maar door een gelukkig toeval komt ze nu, acht jaar later dus, weer oog in oog met hem te staan. Een uitstekende gelegenheid, zou je denken, om haar vergissing recht te zetten en misschien even sorry te zeggen - maar mooi niet.

Anne zegt helemaal niets. Als we haar zelf mogen geloven heeft dat te maken met haar leeftijd. Ze is inmiddels namelijk 27 (in die tijd: stokoud) en hoewel ze er in die acht jaar alleen maar aantrekkelijker op is geworden (ze is beduidend 'vooruitgegaan qua knapheid en molligheid') en Frederick zijn onverminderde interesse in haar op alle mogelijke non-verbale manieren laat blijken, verhindert een soort misplaatste faalangst dat ze deze tweede kans met beide handen aangrijpt. In plaats daarvan kijkt ze Frederick ruim tweehonderd pagina's lang diep in de gevoelige ogen, half koket, half gekweld, tot de kapitein zelf uiteindelijk de moed maar bij elkaar raapt om Anne via een briefje te laten weten wat al die tijd zonneklaar was: dat hij inderdaad nog steeds verliefd op haar is, en (je raadt het niet) ze krijgen elkaar.

Op een gegeven moment discussieert Anne met een man over de vraag welke sekse het hevigst te lijden heeft onder liefdesverdriet. Volgens Anne de vrouwen, aangezien die de hele tijd maar thuis zitten, 'rustig, beperkt, een prooi van hun emoties', terwijl mannen 'altijd iets (hebben) als een beroep, bestrevingen, zaken die jullie onmiddellijk terughalen in de wereld'. De man sputtert tegen, maar Anne snapt niet zo goed waarom hij de discussie zo graag wil winnen: 'Het hele voorrecht dat ik voor mijn sekse opeis (...) is dat van het langst te blijven liefhebben als het leven of als de hoop vervlogen is.'

Als de hoop vervlogen is?

Regelrechte kitsch

Jane Austen staat bekend om haar ironie. Ook in Overreding en overtuiging beschrijft ze personages vaak bijzonder geestig. Maar nog meer dan op de personages lijkt Austen haar ironische pijlen ditmaal te richten op de vertelling zelf. Het moment waarop Anne en Frederick - catharsis! - elkaar ein-de-lijk in de armen sluiten, waarop ze 'hersteld (zijn) in alles wat verloren was' en worden 'teruggevoerd naar het verleden, met nog een surplus van hechting en vertrouwen' - het voelt allemaal (en niet alléén door de vertaling) aan als regelrechte kitsch.

Daarbij: er is geen conflict! Zodra ze elkaar weer treffen is er goed beschouwd niets wat Anne en Frederick belemmert om elkaar ditmaal wél in de armen te sluiten. Anne mag dan op leeftijd zijn, ze kan moeilijk volhouden dat dát haar zelfvertrouwen in de weg zit, want naast Frederick duikt er zelfs nog een andere rijke pief op die met haar wil trouwen. Ze is de perfectie zelve. Ze zit gebakken. Iedereen houdt van haar. En toch heeft het verhaal van begin tot einde een zware, trieste, melancholische grondtoon. Als je op de plot afgaat, draait Overreding en overtuiging om een personage dat een tweede kans krijgt, die ze nog bijna laat lopen ook. Gevoelsmatig echter is dit het verhaal van een gemiste kans.

Verfilmingen van dit boek zullen ongetwijfeld uitmonden in bloedernstige happy endings, maar als u het mij vraagt presenteert Austen ons met dit boek één grote leugen. Dieptrieste ironie is wat het is. Moeten we Annes relaas serieus nemen, of is dit hele verhaal slechts een utopisch verzinsel, geproduceerd door een vrouw voor wie in werkelijkheid alle hoop is vervlogen?

Ik ben geen expert, zoals ik al aangaf, maar ik vermoed het tweede. Als u het mij vraagt gaat dit quasi-romantische boek over een vrouw die rouwt om een onherstelbare fout uit het verleden. Om een leven dat definitief ongeleefd is gebleven.

Jane Austen Overreding en overtuiging. Vert. Jan Kuijper Athenaeum; 288 blz. € 21.

Het is het grootste euvel van een te meegaand en weifelachtig karakter, dat je op geen enkele invloed ooit aankunt. - Je weet nooit zeker of een goede invloed standhoudt. Iedereen kan het aan het wankelen brengen; wie gelukkig wil worden moet vasthoudend zijn. - "Hier hebt u een noot", zei hij en plukte er een van een hoge tak, als voorbeeld - een mooie, glimmende noot die, van nature gezegend met kracht, alle herfststormen heeft overleefd. Geen gaatje, nergens een zwakke plek. - "Deze noot is", vervolgde hij met speelse plechtstatigheid - "terwijl zo vele van haar zusters zijn gevallen en vertreden onder de voet, nog steeds in het bezit van alle geluk dat naar men denken kan voor een hazelnoot is weggelegd." Daarna, terugkerend tot zijn eerdere ernst: "Mijn eerste wens voor mensen in wie ik belangstel, is dat ze vasthoudend zijn".

Verberg tekst