Ter gelegenheid van zijn verjaardag geeft uitgeverij Schokland John Bergers trilogie De vrucht van hun arbeid opnieuw uit: Het varken aarde (1979), Ver weg in Europa (1987) en Sering en vlag (1991), vertaald door Sjaak Commandeur en voorzien van knappe nawoorden van Cyrille Offermans. Voor mij waren deze boeken de eerste kennismaking met zijn werk. Ze smaken naar meer.

John Berger ziet zichzelf in de eerste plaats als een verhalenverteller, en begon zijn carrière als schilder en dichter. Hij schreef romans, waaronder het met de Bookerprijs bekroonde G. (1972), en essays en verwierf in het begin van de jaren 70 grote bekendheid met Ways of seeing, zijn kunstprogamma op de BBC.

De vrucht van hun arbeid is de neerslag van zijn jaren in een Frans bergdorpje met uitzicht op de Mont Blanc. In Het varken aarde zijn naast verhalen ook gedichten en twee essays opgenomen, waarin Berger de penibele sociaal-economische situatie van de boerenbevolking toelicht, en hoe hij tegelijk buitenstaander én deelnemer is.

Zo'n groepsportret in verhalen is een genre op zich, ook mooi vertegenwoordigd door, bijvoorbeeld, de Amerikaanse klassieker Winesburg, Ohio (1919) van Sherwood Anderson, of, recenter, Onder vrienden (2012) van Amos Oz.

Liefde en landbouw

John Berger ziet zichzelf als een doorgever, als de verteller van andermans verhalen. De eerste verhalen in Het varken aarde geven inderdaad de indruk dat ze realistische beschrijvingen van taferelen uit het boerenleven zijn, met veel aandacht voor het samenleven van de mens met de natuur en vooral de dieren. De beschrijvingen van de slacht zijn zo gedetailleerd dat ze pijn doen. De signalen waarmee een koe of geit te kennen geeft dat ze bevrucht wil worden zijn een ernstige zaak. En in de stad is 'boer' een scheldwoord, zo leert het meisje Catherine wanneer zij er gaat werken. Voor de kleine boeren betekent vooruitgang verlies.

Het is echter al gauw duidelijk dat Berger het realisme overstijgt. Zijn superbe stijl, natuurlijk grillige compositie en vooral de 'loyaliteit ten aanzien van het raadselachtige' (zijn woorden) maken van De vrucht van hun arbeid zo'n trage, uitdagende leeservaring. Op plekken waar weinig gebeurt, krijgt wat er wel gebeurt een bijzondere glans. Het verdient een geconcentreerde aandacht. De loyaliteit ten aanzien van het raadselachtige schittert in Het varken aarde vooral in de laatste drie verhalen, waarin Jean, de verteller, na jaren in Argentinië te hebben gewoond, naar het dorp terugkeert en zijn herinneringen deelt over de eigenzinnige, dwergachtige vrouw Lucie Cabrol, bijgenaamd de Cocadrille. Pas vlak voor haar dood beseft hij dat ze de vrouw van zijn leven had moeten zijn, en op haar begrafenis hoort hij voor het eerst haar stem. Dromend - is het dromend? - komt hij terecht op een open plek in het bos, in de bergen, waar Lucie's dode minnaars een woning voor haar aan het optrekken zijn. 'De doden hebben alles in bezit', zegt de stem van Lucie. In Bergers versie van het Franse boerenleven zijn de doden springlevend. De ondergang van deze gemeenschap dreigt, maar niets is voorbij.

De verbinding tussen liefde en landbouw waarmee Berger het eerste deel van zijn trilogie afsluit, krijgt vrij spel in deel twee, Ver weg in Europa. Nog meer weet hij hier het grillige ritme van het leven en het mysterie trouw te blijven. Hij schrijft: 'Wat is het met sommige verhalen toch moeilijk om te voorkomen dat het simpele morele lessen worden! Alsof er nooit enige aarzeling geweest is, alsof het leven zich niet als een lap om ook het scherpste lemmet heeft gevouwen!'

Na de dood van zijn moeder drijft eenzaamheid een accordeonist tot wanhoop, tot de gemeenschap hem met zijn muziek een rol in haar midden geeft. Er is de norse, gierige boer Boris, die zijn minnares een huis cadeau doet, zijn door de bliksem getroffen schapen in brand steekt, en haar haat omdat ze daarnaar komt kijken voor ze hem verlaat, en van haar blijft houden, want 'zijn gezicht paste tussen haar borsten als een pistool in zijn met fluweel gevoerde holster'. Het lot is ongenadig, de fabrieken verrijzen en eisen levens, maar de liefde blijft, net als de doden.

Deel 1. Het varken aarde.Vertaald door Sjaak Commandeur, Schokland (Kritische Klassieken), 218 blz., 21 €. Oorspronkelijke titel: 'Into their labours. Pig earth'.

Deel 2. Ver weg in Europa. Vertaald door Sjaak Commandeur, Schokland (Kritische Klassieken), 170 blz., 21 €. Oorspronkelijke titel: 'Once in Europe'.

Deel 3. Sering en vlag. Vertaald door Sjaak Commandeur, Schokland (Kritische Klassieken), 180 blz., 21 €. Oorspron-kelijke titel: 'Lilac and flag'.

Verberg tekst

Verzorgde heruitgave van het eerste deel van de trilogie ‘De vrucht van hun arbeid’ van de Engelse romancier, scenarist, essayist en kunstcriticus John Berger (Londen, 1926). Hierin geeft hij een stem aan de kleine boeren aan de voet van de Franse Alpen, waar hij zelf ook enige tijd leefde. Het bevat acht verhalen, afgewisseld met gedichten, plus twee beschouwingen (onder meer over het verschil tussen de overlevingscultuur van de boeren en de vooruitgangscultuur van de post-kapitalistische samenleving). Waar deze laatste qua aard noodzakelijk quasi-antropologisch afstandelijk zijn, trekt hij de lezer via de verhalen de harde, fascinerende, maar uitstervende wereld van de Franse keuterboeren binnen, waarin, zoals Cyrille Offermans in zijn nawoord opmerkt, uit het collectieve geheugen een soort groepsportret ontstaat ‘waarbij elke dorpeling zowel portrettist als geportretteerde is’. Het indrukwekkendst is het magisch-realistische drieluik ‘De drie levens van Lucie Chabrol’ over de kleine maar tanige Lucie, die vanwege haar afwijkende levensstijl van haar erfdeel wordt beroofd. Verberg tekst