Het is even passen en wringen wanneer de Engelse Lorna op de eerste pagina's van Jonathan Coes nieuwste roman Bournville haar contrabas in een autokoffer wil laden. Niet dat de stationcar waarmee Susanne haar op de luchthaven van Wenen komt oppikken te klein zou zijn, allesbehalve, alleen zit de auto vol maxiverpakkingen wc-papier. Het is immers maart 2020 en vanuit China en Italië komen berichten over een nieuw en dodelijk virus dat ook wel eens in Oostenrijk tot het invoeren van een lockdown zou kunnen leiden.

Bij het lezen van deze scène kun je niet anders dan glimlachen, al zal Coe zelf wellicht ook een wrang gevoel gehad hebben bij het neerschrijven ervan. Het was immers tijdens de coronaperiode dat zijn bejaarde moeder stierf - alleen, zonder pijnbestrijding en verstoken van ieder persoonlijk contact met haar familieleden. Net zoals duizenden families die hetzelfde overkwam hielden we ons aan de regels, schrijft hij bitter in het nawoord van Bournville, 'en dat in tegenstelling tot de bewoners van Downing Street nummer 10'.

Coe houdt ervan het persoonlijke aan het publieke te koppelen zonder ooit echt autobiografisch te worden, en dat is ook het procedé dat hij in zijn nieuwe roman toepast. Enerzijds is het boek losjes gebaseerd op het leven van zijn moeder, die gestalte krijgt in het personage van Mary, de oma van de met de contrabas puzzelende Lorna, maar anderzijds is Bournville ook gewoon een roman natuurlijk, waarin alle personages verzonnen zijn, wat Coe de kans geeft dieper in te gaan op het onderwerp dat in feite heel zijn oeuvre tekent: de staat van zijn land.

Het verhaal van Mary en haar man Geoffrey, een classicus die al gauw carrière maakt in de banksector, en hoe ze samen hun drie zonen opvoeden, is daarom verankerd in Birmingham, de stad waar Coe opgroeide, en opgehangen aan zeven iconische momenten uit de naoorlogse Engelse geschiedenis. De roman begint met de speech die de stotterende koning George VI op 8 mei 1945 gaf om het einde van de oorlog aan te kondigen, kronkelt via de kroning van Elizabeth II in 1953, de wereldbekerfinale voetbal van 1966, de inhuldiging van Charles als prins van Wales in 1969, diens huwelijk met Diana in 1981 en haar dood in 1997, tot bij de viering van 75 jaar einde van de oorlog in 2020.

Nog meer dan door Mary en Geoffrey, wordt Bournville samengehouden door Cadbury, de Engelse chocolade. John Cadbury opende zijn eerste winkel in 1824 en zijn zonen ging over tot het bouwen van een grote fabriek even buiten Birmingham in 1879. Het waren quakers, wat maakte dat ze zich ook verantwoordelijk voelden voor het welzijn van hun arbeiders. Om die reden werd er rond de fabriek een heus dorp gebouwd, in het groen, met veel open ruimte, maar zonder cafés, want alcohol was zondig en dus kon je maar beter chocolademelk drinken.

Bournville heette het dorp, dat uiteindelijk zou uitgroeien tot een paar duizend huizen en dat de levens van Coes personages tekent. Ze werken er, zijn gek op de chocolade en ze worden - in het geval van Mary's zoon Martin - zelfs naar Brussel gestuurd om het verfoeilijk zoete spul door de EU als echte chocolade erkend te krijgen, wat in 2001 trouwens ook gelukt is.

Coe is een meester in het oproepen van een tijd, en vooral van het gevoel dat aan die tijd verbonden is, door middel van kleine details. De ouders van Mary kopen hun eerste tv om de kroning van Elizabeth II te kunnen zien; Mary zelf gaat in Londen naar een van de eerste voorstellingen van Agatha Christies The Mouse Trap; Geoffrey leest Casino Royale, een roman over een knappe, sexy spion; en in Brussel hoort Martin wilde verhalen over de journalist van de Daily Telegraph die zich weinig gelegen laat aan de waarheid, maar daarentegen graag smeuïge details fantaseert, in een rode Alfa Romeo door de stad scheurt en naar de naam Boris luistert.

Engelser wordt het niet

Een goede roman schrijven is een kwestie van doseren, weet Coe. Net wanneer je genoeg begint te krijgen van de Europese chocoladerichtlijn en de dolle avonturen van Boris, schakelt Coe over op de diepere vraag uit de roman: is Engeland de voorbije 75 jaar veranderd, of is het hetzelfde gebleven? Voor de moeder van Mary die na de oorlog verondersteld werd om weer een vrouw aan de haard te worden, had het best wat mogen veranderen, terwijl Geoffrey bij de kroning van Elizabeth II het een geruststellende gedachte vindt dat er tradities bestaan.

Wat Coe er zelf van denkt, komen we te weten wanneer hij het over het geluid van spelende kinderen heeft, op het strand of op de speelplaats van een school. Daar hoor je het verleden, het heden en de toekomst, schrijft hij, en besef je dat alles verandert en tegelijkertijd ook hetzelfde blijft. Veel Engelser dan dat had hij het niet kunnen verwoorden.

Verberg tekst

Als het in 2020 verschenen Klein Engeland de brexitroman van Jonathan Coe was, dan mag Bournville gerust zijn pandemieboek genoemd worden. Coes veertiende roman opent met de nog al te vers in het geheugen liggende dagen van de eerste lockdowns en eindigt met het soort eenzame overlijden dat in covidtijden te veel mensen te beurt viel.

Al eist het thuisland van de schrijver ook in Bournville andermaal een hoofdrol op. De ­auteur die stilaan bekendstaat als dé chroniqueur van het vroegeenentwintigste-eeuwse Engeland koppelt in een melancholieke ­familiesaga enkele sleutelmomenten uit de recente Britse geschiedenis (de bevrijding na de Tweede Wereldoorlog, de wereldbeker­finale tegen West-Duitsland in 1966, de be­grafenis van Lady Di) aan enkele belangrijke gebeurtenissen in de familie van de naar Coes eigen moeder gemodelleerde Mary Lamb. Terwijl de natie zich vragen stelt bij haar verhouding tot het Europese vasteland, vraagt de moeder van drie zich weleens af of ze wel met de juiste man getrouwd is.

Leesbaar

Dat de schrijver van De Rotters Club, Expo 58 en Nummer 11 je met evenveel gemak door tientallen jaren Engelse en Europese ge­schiedenis als door een uitgebreid en bont ­gezelschap personages loodst, zegt veel over het vakmanschap waarmee hij nu al vijfen­dertig jaar zijn pen hanteert. De familie­geschiedenis van Mary en van haar kinderen en kleinkinderen wordt op verschillende manieren verteld. Grote delen van Coes nieuwste roman worden door een klassieke alwetende verteller uit de doeken gedaan, maar op andere momenten spring je van het ene bewustzijn in het andere of lees je fragmenten uit historische speeches of stukken uit dagboeken. Het zijn narratieve kneepjes die Coe inmiddels goed in de vingers heeft, maar aan de onstuimige experimenteerdrift uit zijn vroege werk kunnen ze niet tippen. Coe is nooit een echt radicale schrijver geweest, maar hij offert de occasionele sprankeling in zijn stijl steeds vaker op aan de leesbaarheid van zijn romans.

Die lijn trekt Coe ook politiek-maatschappelijk door. Het moordend testament uit 1994 kon nog een scherpe satire op de jaren onder Thatcher genoemd worden, maar sindsdien haalt Coe de allerscherpste kantjes er doorgaans af. De man is door de jaren niet bepaald verrechtst, maar in zijn laatste romans ontwaar je tussen de lijnen net iets vaker berusting dan verontwaardiging. De voor Coe ­kenmerkende nostalgie neigt weleens naar sentimentaliteit en zijn pogingen om via zijn personages alle diversiteitsvakjes aan te ­vinken, voelen wat geforceerd aan.

Vlak

Voor een boek dat naast een warm en liefdevol portret van een gezin, naast een lofzang op het kleine leven, ook een kritiek wil zijn op waar het met Engeland heen gaat, is Bournville een tikkeltje te vergevingsgezind. Coe is hardnekkig in zijn zoektocht naar verbinding. Hij probeert ook zijn xenofobe en nationalistische medemens te begrijpen en wil heel graag aantonen dat niemand alleen maar goed of slecht is. Daarbij zet hij zijn personages echter iets te vaak in als vlakke dragers van die boodschap.

Jonathan Coe weet nog steeds hoe hij een ontroerende en innemende roman moet schrijven. Wie aan het eind van Bournville geen enkel drupje oogvocht heeft weggepinkt, moet hoogdringend zijn traanklieren laten nazien, maar als Bournville, zoals Coe zelf beweert, niet alleen zijn meest persoonlijke, maar ook zijn meest politieke boek is, dan is de man overduidelijk een centrumfiguur ­geworden. Dat mag, maar heel veel meer dan ouderwetse degelijkheid lijken we uit die hoek niet te moeten verwachten.

Vertaald door Dennis Keesmaat, De Bezige Bij, 384 blz., 24,99 € (e-boek 13,99 €)

Verberg tekst

Al zijn hele schrijversleven betoont Jonathan Coe zich een scherpzinnig en goed geïnformeerd commentator op het wel en wee van de Britse samenleving. De meedogenloosheid van het thatcherisme werd door hem even scherp ontleed als het opportunisme van het Blair-tijdperk, om nog maar te zwijgen van het gedraai en gekonkel dat uiteindelijk leidde tot de Brexit.

Om die reden wordt Coe wel een 'State of the Nation'-schrijver genoemd, een bijnaam waarnaar hij grimlachend verwees toen hij in zijn roman Number 11 (2015) een politieman genaamd Nathaniel door diens collega's op het bureau 'Nate of the Station' liet noemen.

Coe's nieuwe roman Bournville volgt de Engelse familie Lamb tussen VE-Day (Victory in Europe Day, 8 mei 1945) en de 75ste herdenking ervan in 2020. We maken telkens een sprongetje in de tijd: de kroning van Elizabeth (1953), de WK voetbalfinale Engeland-West-Duitsland (1966), de inhuldiging van Charles als Prins van Wales (1969), diens huwelijk met Diana (1981) en haar begrafenis (1997).

De plek waar zich de belangrijkste gebeurtenissen van het boek afspelen is het stadje Bournville, gelegen in de Engelse Midlands. Het werd in de 19de eeuw gesticht door de Quaker-familie Cadbury als een soort modelstadje voor zijn werknemers. De Cadbury's waren eigenaars van de plaatselijke chocoladefabriek, ooit begonnen met een kruidenier die cacao verkocht om chocolademelk te maken, als gezonde vervanger van alcohol. In de jaren die volgden werd Cadburychocolade wereldberoemd in heel Groot-Brittannië. Iedereen in Bournville werkte in 'de fabriek'.

Aan de hand van 'oermoeder' Mary Lamb en haar nakomelingen schetst Coe een fraai en sfeervol beeld van een zich ontwikkelend naoorlogs Groot-Brittannië. We lezen over de schijnbaar brave jaren vijftig, waarin de klassenmaatschappij tot steeds meer wrijving leidt, beleven de opkomst van The Beatles en James Bond, worden getrakteerd op een bij vlagen werkelijk adembenemend verslag van de WK-finale in 1966 (die ene keer dat voetbal écht thuiskwam), krijgen een proeve van de opstandige jaren zestig, aanschouwen de teloorgang van de Britse auto-industrie, mogen ons vergapen aan de nationale rouw rond Diana en worden uiteindelijk de coronapandemie binnen gevoerd.

Omdat de diverse telgen van de familie Lamb nogal uiteenlopen in hun maatschappelijke posities en politieke standpunten, krijgen we via hen een dwarsdoorsnede van de Britse samenleving gedurende de laatste driekwart eeuw. Te midden van al die familieleden en hun aanhang vormt Mary - die we als schoolmeisje, moeder en grootmoeder vanaf 1945 blijven volgen - een krachtige rode draad in het boek.

Daar staat tegenover dat de diverse andere leden van de familie Lamb slechts deels tot leven komen en zich vooral manifesteren als pionnen in het overigens alleszins fascinerende bordspel dat Coe de lezer in dit boek voortovert. Qua karakterisering is hij weleens beter op dreef geweest. Trefzekerder is de satiricus in Coe, als hij grijnzend blootlegt hoe gemakkelijk veel Britten de evidente verbondenheid tussen henzelf en 'de Europeanen' onder het vloerkleed vegen (want Britten zijn natuurlijk geen Europeanen).

Coe's roman schetst een mooi robbertje vechten tussen EU en VK aan de hand van de historische 'chocoladeoorlog' (1973-2003) rond Bournvilles trots: de geliefde Cadburyrepen die volgens de fabrikant werden gekenmerkt door 'een boventoon van Europese verfijning en continentaal raffinement'. De Belgen en Fransen hielden echter, niet zonder eigenbelang, dertig jaar vol dat het met plantaardig vet 'aangelengde' product geen plek verdiende op de Europese markt.

Bournville voert de lezer langs een breed spectrum van emoties, van verbijstering over zelfingenomenheid en kortzichtigheid, via nostalgische herinneringen aan momenten van vreugde en triomf, tot onversneden woede. Die richt de auteur vooral op een man die we aanvankelijk leren kennen als een Britse journalist met een wilde bos blond haar, die Brussel onveilig maakt met zijn rode Alfa Romeo. 'Hij maakt zijn eigen regels', zegt een Times-collega. 'En als hij dan besluit dat zijn eigen regels hem niet bevallen, overtreedt hij ze.'

We zullen de blonde man later tegenkomen als feestvierder in zijn ambtswoning in Londen, terwijl de oude Mary Lamb, zonder pijnstillers en zonder familie om zich heen, ligt dood te gaan aan een aneurysma. Lockdown, nietwaar. In een nawoord verklaart Coe dat Mary is gebaseerd op zijn eigen moeder. Hij mocht op 10 juni 2020 niet bij haar zijn toen ze stierf. En net als duizenden anderen - 'en in tegenstelling tot de bewoners van Downing Street nummer 10 destijds' - hield hij zich aan de regels.

★★★☆☆

Uit het Engels vertaald door Dennis Keesmaat. Bezige Bij; 384 pagina's; € 24,99.

Verberg tekst

Een literaire roman over familie en de Engelse geschiedenis. In Bournville viert een familie in 1945 Bevrijdingsdag. Terwijl Engeland probeert te begrijpen wat er is gebeurd tijdens de oorlog, volgen nog zes nationale festiviteiten: kroningen en voetbalfinales, een sprookjesachtig huwelijk en een koninklijke begrafenis. Coe beschrijft vijfenzeventig jaar aan sociale veranderingen, van de nostalgie van vlak na de oorlog tot James Bond en het coronavirus. De centrale vraag: hebben deze mijlpalen in de geschiedenis de familie – en het land – dichter bij elkaar gebracht of juist uit elkaar gedreven? In prettige, lichtvoetige stijl geschreven. Geschikt voor een brede tot literaire lezersgroep.Jonathan Coe (Birmingham, 1961) is een wereldberoemde Britse schrijver. Hij schreef meerdere boeken. Zijn werk werd in meerdere landen uitgegeven en won verschillende literaire prijzen, zoals de Bollinger Everyman Wodehouse Prize en de John Llewellyn Rhys Prize.