Als Juan José Arreola niet in 2001 overleden was, dan zou hij dit jaar honderd geworden zijn. De schrijver kwam in 1918 ter wereld in Mexico, maar hij had om het even waar en wanneer geboren kunnen worden, schreef Jorge Luis Borges. Dat de Mexicaanse meester van het korte verhaal buiten zijn geboorteland vrijwel onbekend is gebleven, is een gore schande, vond Guy Posson. De vertaler, een fervent bewonderaar en vriend van de auteur, besloot daar iets aan te doen en ontsloot Confabulario, een bundel uit 1952, voor het Nederlandstalige publiek. Het wonderbaarlijke milligram is de titel van zijn fraaie vertaling. Wie ze met vrucht wil lezen, moet wel een mondje Belgisch-Nederlands spreken.

In zijn geboorteland is Arreola een literair monument en dat heeft veel met zijn kleurrijke persoonlijkheid te maken. De schrijver die maar tot zijn twaalfde naar school ging, had op zijn vijftiende al Kafka, Schwob, Baudelaire, Dante, Whitman en Papini gelezen en kwam noodgedwongen een tijdlang aan de kost als stoffenverkoper, straatventer, journalist, kruier, bankloper, drukker, boekbinder en bakker, maar deze autodidact had evengoed verstand van schaken, wielrennen, tafeltennissen, auto's en Franse wijnen.

Destijds vonden de meeste critici hem niet Latijns-Amerikaans en niet geëngageerd genoeg. Zijn belangstelling ging namelijk niet uit naar de Mexicaanse politiek of naar maatschappelijk onrecht, maar naar de condition humaine in het algemeen. Bovendien was zijn werk niet realistisch genoeg naar hun smaak. José Luis Borges bewonderde zijn Mexicaanse collega juist om zijn grenzeloze verbeelding en zijn gevoel voor humor. De Argentijnse grootmeester was bijzonder te spreken over het titelverhaal, over een mier die op een blauwe maandag komt aanzetten met 'een wonderbaarlijk milligram' dat de hele mierensamenleving duurzaam ontwricht, maar eigenlijk is 'De wisselwachter' Arreola's bekendste en sterkste verhaal. Een vreemdeling wil de trein nemen naar T., maar strandt in het station nog voor hij vertrokken is, want het land is befaamd om zijn spoorwegen, maar slaagt er niet in ze volgens de dienstregeling te laten rijden, zodat de reiziger nooit weet wanneer, of en hoe hij zijn bestemming bereikt. Pendelaars zullen deze vertelling ongetwijfeld lezen als een allegorie op de mankementen van het openbaar vervoer, maar ze symboliseert vooral de absurditeit van het menselijk bestaan en heeft onmiskenbaar kafkaiaanse trekjes. Net als 'Dorpsverhaal', waarin een hoorndrager van pure vechtlust in een volbloedstier verandert. Die metamorfose doet onweerstaanbaar aan Kafka's Gedaanteverwisseling denken, maar Arreola is oneindig veel opgewekter en luchtiger dan de Praagse piekeraar.

Seksrobot

Vaste prik zijn de eigenzinnige interpretaties van fabels en parabels, zoals de berg die een muis baarde en de kameel die door het oog van een naald kroop, terwijl zijn verhalen over apocriefe en historische figuren, patrologieën en monografieën dan weer opvallend Borgesiaans zijn. Op technologisch vlak is de auteur bijna visionair te noemen: hij vindt in deze bundel de teleportatie uit, zet kamelen om in elektronen alsof het niets is, stelt voor om hyperkinetische kinderen als bron van hernieuwbare energie te gebruiken en beveelt de seksrobot aan, in omstandigheden waarin de aanwezigheid van vrouwen 'problematisch, duur of schadelijk blijkt'. De Plastisex© kan de prostitutie een zware slag toebrengen en de vrouw bevrijden van haar rol als lustobject, vermoedde Arreola.

Waarom deze onverbeterlijke charmeur voor vrouwonvriendelijk versleten werd, Joost mag het weten. Toegegeven, de vrouw is een te duchten wezen. In 'De rinoceros' beschrijft de ex van rechter McBride met leedvermaak hoe zijn tweede echtgenote haar man eronder heeft gekregen. In de 'Parabel van de ruil' ruilen mannen hun echtgenote massaal in voor een jonger exemplaar en krijgen ze daar binnen de kortste keren spijt van. En in 'Eva', een geactualiseerde versie van het zondevalverhaal, is de appel vervangen door een boek. Alleen jammer dat de schrijver iets te royaal uit het katholieke vaatje heeft getapt. Ketters en bekeerlingen zijn uitstekend vertegenwoordigd, God komt in hoogsteigen persoon aan het woord, de lezer verneemt waarom de laatste dag nog niet voor morgen is en de bundel eindigt in mineur met een volstrekt zouteloze brief aan een schoenlapper.

De verhalen uit Het wonderbaarlijke milligram zijn nooit eenduidig en werpen meer vragen op dan ze beantwoorden. De Mexicaan goochelt virtuoos met stijlen en genres, moet het vooral hebben van zijn lichtvoetige humor en is op zijn best in zijn absurdistische verhalen, die niet zelden aan Julio Cortázar doen denken. Deze Argentijn vond net als hij dat de wereld aan ernst ten onder ging en was net als Borges wild enthousiast over de wonderbaarlijke verzinsels van Arreola. Want die wist tenminste hoe hij 'de stier bij de hoorns moest vatten, in plaats van bij de staart'.

Vertaald door Guy Posson, Oevers, 200 blz., 17,95 €. Oorspronkelijke titel: 'Confabulario'.

Ironisch genoeg zou Arreola in de loop der jaren in Mexico een literair monument worden terwijl hij buiten de Spaanstalige wereld nauwelijks een voet aan de grond kreeg. Het wonderbaarlijke milligram is daar een sprekend voorbeeld van: deze integrale (en Vlaams gekruide) vertaling van Confabulario is het eerste boek van Arreola dat in het Nederlands verschijnt.

Arreola's beste verhalen zijn hierin te vinden. Het kafkaeske 'De wisselwachter' bijvoorbeeld, over een man die met de trein naar T. wil reizen, maar tijdens een gesprek op een verlaten station moet concluderen dat dit een vrijwel onmogelijke onderneming is. Of 'De rinoceros', waarin de tweede echtgenote van rechter McBride voor elkaar krijgt wat de eerste niet was gelukt: haar man eronder krijgen.

Net als veel andere verhalen begint 'De rinoceros' ijzersterk: 'Tien jaar lang heb ik slag geleverd met een rinoceros; ik ben de ex-echtgenote van rechter McBride.' Een andere constante is de compacte stijl. In een handjevol bladzijden weet Arreola een complexe, beklemmende wereld op te roepen die je niet meer vergeet. 'De vuurtoren', over een niet zo gezellige driehoeksverhouding, is daar een meesterlijk voorbeeld van.

Maar Arreola weet de boog niet altijd gespannen te houden. In een paar verhalen zit zijn katholieke achtergrond hem nogal in de weg, 'Brief aan een schoenlapper die schoenen slecht lapte' is slappe thee en het sekspopverhaal 'Baby H.P.' is gedateerd. Borges had dus niet helemaal gelijk.

****

Uit het Spaans vertaald door Guy Posson. Oevers; 200 pagina's; € 17,95.