Wie in Jules Verne (1828-1905) en zijn werk geïnteresseerd is, moet Frans kennen. Het is een vreemd verhaal, de carrière van deze "man die de toekomst uitvond". Iedereen kent hem en zijn reputatie, maar wie heeft zijn werk gelezen? Reis om de wereld in 80 dagen kennen we wellicht uit een jeugdboek, of anders wel van Michael Palins 'redo'. Zegt iemand 'duikboot' dan denk je 'Nautilus', en voor je Disney's 'Finding Nemo' gezien hebt, weet je al dat je onder water moet zoeken. Jules Vernes personages en literaire uitvindingen zijn als iconen, zijn verhalen behoren tot het gemeenschappelijk geheugen. Maar ze zijn dat via-via geworden en van 'horen zeggen', want zijn boeken zijn zo goed als niet te vinden in (Nederlandse) vertaling. Verne was een vernieuwend schrijver, een geëngageerd denker, hij schreef sciencefiction avant la lettre en heeft generaties lang lezers kunnen boeien. Maar zijn boeken zoals hij ze schreef, kennen we niet, zijn reputatie is grotendeels paraliterair.
Lees verder
Wie in Jules Verne (1828-1905) en zijn werk geïnteresseerd is, moet Frans kennen. Het is een vreemd verhaal, de carrière van deze "man die de toekomst uitvond". Iedereen kent hem en zijn reputatie, maar wie heeft zijn werk gelezen? Reis om de wereld in 80 dagen kennen we wellicht uit een jeugdboek, of anders wel van Michael Palins 'redo'. Zegt iemand 'duikboot' dan denk je 'Nautilus', en voor je Disney's 'Finding Nemo' gezien hebt, weet je al dat je onder water moet zoeken. Jules Vernes personages en literaire uitvindingen zijn als iconen, zijn verhalen behoren tot het gemeenschappelijk geheugen. Maar ze zijn dat via-via geworden en van 'horen zeggen', want zijn boeken zijn zo goed als niet te vinden in (Nederlandse) vertaling. Verne was een vernieuwend schrijver, een geëngageerd denker, hij schreef sciencefiction avant la lettre en heeft generaties lang lezers kunnen boeien. Maar zijn boeken zoals hij ze schreef, kennen we niet, zijn reputatie is grotendeels paraliterair.
Het mag allemaal niet te zeer verbazen. Het is zovelen te beurt gevallen dat de schrijver, zijn literaire opvattingen, zijn filosofie en zijn boeken naar de achtergrond verdwenen ten gunste van dat ene aspect dat hun werk zo goed verkoopbaar maakte en dat dus onverdroten uit de context van het oorspronkelijke boek geïsoleerd werd.
In Vernes geval had de lucratieve marketing van Pierre-Jules Hetzel daar mee te maken. Hij zag wat in de hybride vorm van wetenschap en avontuur, en stroomlijnde Vernes oeuvre met oog voor zaken naar de heersende normen van die tijd. Alle verhalen en romans dienden eerst te verschijnen als feuilleton in 'Magasin d'Education et de Récréation', een familieblad, dat via amusement ook opvoeding wil meegeven en dit zowel voor ouders als kinderen. Ontspanning moest een moraal inhouden, anders was ze doelloos. Hetzel legde Verne strikte regels op en censureerde waar het hem uitkwam. Het sloeg aan. Vernes melange van wetenschap en avontuur verkocht in ongeziene oplagen en zijn imago als schrijver van avonturenboeken voor jongeren kreeg vorm. Dat werd nog versterkt door de vertaalpraktijk in het buitenland. Het bracht mee dat er veel, snel en onnauwkeurig, met weinig respect voor het werk of voor het vak werd vertaald.
Aangezien het bij jongeren moest aanslaan, werden de wetenschappelijke uitweidingen in doorsnee geschrapt of ingekort om het spectaculair-avontuurlijke met meer nadruk naar voren te brengen. De (meestal inferieure) remakes zijn zo prominent aanwezig dat we de schrijver zelf uit het oog verloren zijn. Van een van de memorabelste boeken uit zijn 'Voyages extraordinaires', Vingt mille lieues sous les mers bestond er tot nu toe zelfs geen volledige vertaling in het Nederlands.
Wellicht met het oog op Verne-jaar 2005 (100 jaar geleden gestorven) zijn er recent twee vertalingen op de markt gekomen: 20.000 mijlen onder de wateren (1869) bij Facet is van Hans van Cuijlenborg, Reis om de wereld in tachtig dagen (1873) bij Athenaeum Polak & Van Gennep van Kiki Coumans. Beide vertalers hadden de intentie een 'respectvolle' vertaling te maken. Van Le tour du monde en quatre-vingts jours bestond al een volledige vertaling, maar ze was onmiskenbaar gedateerd (Elsevier, 1964), en de hervertaling uit 1984 (Loeb) deed het origineel geen recht. Respectvol en integraal vertalen kan nog altijd verschillende kanten opgaan, zo blijkt. Kiki Coumans verantwoordt een aantal aanpassingen die ze noodzakelijk vond in een nawoord, Hans van Cuijlenborg is bijzonder terughoudend om in te grijpen in het oorspronkelijke werk. Wat je bij hem leest, is precies wat Verne schreef, vertaald in hedendaags Nederlands, zonder meer -- of moet ik zeggen minder? Want ingrijpen tast in principe het werk aan, zegt Van Cuijlenborg.
20.000 mijl onder de wateren
Van Cuijlenborg is zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke tekst gebleven. Zijn intentie was een moderniserende vertaling te maken, waarin hij afziet van welke ingrepen dan ook in inhoud, structuur of stijl. Het 'moderniserende' in zijn aanpak toont zich in de eerste plaats in het woordgebruik.
20.000 mijl onder de wateren, is de titel en de keuze voor het ongebruikelijke 'wateren' (de enige juiste vertaling, aldus de vertaler) i.p.v. bv. 'zee' of 'zeeën' geeft al een idee van de meticuleuze nauwgezetheid waarmee hij Verne benadert. En hij is er categoriek in: zijn vertaling werkt enkel de barrière van de taal weg, niet eventuele andere barrières, omdat smaak en verwachtingspatroon nu verschillen van die in de 19e eeuw. Een 'hedendaagse Verne' schrijven was niet aan de orde, het werk een 'nieuwe adem' geven ook niet. Verne schreef voor een 19e-eeuws publiek, in zijn eigen -- 19e-eeuwse -- stijl en dat respecteert Van Cuijlenborg ten volle. Dat moet de lezer dus ook doen en hier wringt het schoentje een beetje. Hoezeer een integrale vertaling ook toe te juichen is, te vrezen valt dat deze uitgave zijn doel voorbijschiet. Facet is een uitgever van jeugdboeken en 20.000 mijl onder de wateren wordt aangekondigd onder de noemer 'avonturenverhaal' voor de leeftijdsgroep 12+. Nu heeft eender welke lezer al een aantal drempels te nemen waar het karakteristieken uit de 19e-eeuwse literatuur betreft en een 12 à 13-jarige heeft al zeker geen boodschap aan de stilistische en verhaaltechnische eigenheden uit een tijd die hem vreemd is, aan de didactiek en de moraal die aan de 19e-eeuwse normen beantwoorden. De keuze voor vertaler Hans van Cuijlenborg voor klassiek Franse werken is een terechte keuze, want een die gaat voor kwaliteit en accuratesse. Maar ze is niet afgestemd op het publiek dat de uitgever voorzag.
Reis om de wereld in 80 dagen
Reis om de wereld in tachtig dagen (1873) was Vernes grootste commerciële succes én het werd als eerste van zijn werken 'officieel erkend' door de Académie Française. Hij werd daarmee tot de Franse literatuur gerekend. En een andere ambitie van Verne werd ook vervuld: er kwam een spectaculaire adaptatie voor toneel. Le tour du monde en quatre-vingts jours verscheen als feuilleton in 'Le temps' (de voorloper van 'Le monde').
Deze fantasierijke komedie met een nogal typisch duo van tegenpolen, de flegmatieke Philias Fogg en zijn knecht Passepartout, is mooi uitgegeven met de gravures uit de oorspronkelijke editie.
Los van het feit dat elk klassiek literair werk een getrouwe en integrale vertaling dient te krijgen, zegt mijn lectuur mij dat Vernes werk echt wel wat moderniserende ingrepen verdraagt. Nog afgezien van de fouten en onnauwkeurigheden die te traceren zijn -- Verne hield een bijzonder hoog schrijftempo aan -- doet zijn stijl vrij stroef aan, is de educatieve en moraliserende inslag uit de tijd, hebben de technische en wetenschappelijke uitweidingen hun functie verloren. Het bereik van de vertalingen die nu voorliggen, beperkt zich tot de lezers met een sterk literaire belangstelling. In elk geval wordt Verne hiermee op zijn literaire waarde geschat, ook al zal de brede verkoop wellicht uitblijven. Maar succesvolle marketing en kwaliteit zijn ook tijdens Vernes leven doorgaans niet samengevallen. [Jen de Groeve]
Verberg tekst
