Deze tijd vol paranoia, met een mensheid onder camerabewaking, is bij uitstek het moment om een bescheiden klassieker in het dystopische genre te ontdekken: Kallocaïne (1940) van de Zweedse Karin Boye (1900-1941).

'De Staat is alles, het individu is niets'. Dat is de overtuiging van Karin Boyes antiheld Leo Kall. De wetenschapper woont in Chemiestad nr. 4, een van de kennishubs van een niet nader gedefinieerd Wereldrijk. Hij is getrouwd met Linda, vader van twee kinderen, en leeft zijn leven met een 'politie-oog' (zeg maar CCTV) in de slaapkamer. 'Medesoldaten' heten de burgers van het Wereldrijk, ze zijn cellen in een groter organisme en worden van in de kleuterklas gedrild tot gehoorzaamheid.

Al te hechte relaties, zelfs die tussen koppels, worden gewantrouwd, en Kall vindt het goed zo. Het verlangen om iemand voor jezelf te hebben, met intieme geheimen die de band met de Staat verzwakken: het is asociaal. 'Het individueel-sentimentele is een illusie, een gevaarlijke illusie.' Paranoia is een plicht. Het is dan ook geen grote stap voor Kall om een waarheidsvaccin op punt te stellen: kallocaïne.

Maar de proeven met het goedje maken een onderdrukte onrust in Kall wakker. Proefpersonen laten hun gevoelens van de tong rollen: hun verlangen naar veiligheid en vertrouwen, hun zoeken naar 'anderen' die ook op zoek zijn naar zichzelf. En ze zijn ongelukkig, 'meer dan toelaatbaar miserabel.' Is Kall dat ook niet in zijn relatie met Linda? Linda die zijn obsessie is maar die hij niet vertrouwt. En heeft zij iets met zijn chef Rissen, een man die blijkbaar niet immuun is voor het sentimentele?

Kallocaïne, de laatste schakel in de ontwikkeling van de perfecte maatschappij waar gedachten en gevoelens strafbaar zijn, wordt Kalls ondergang. Of is het zijn ontwaken? Door deze sombere roman vloeit een riviertje van hoop: in de kwetsbare monologen van de met kallocaïne gevaccineerden, die meer mens zijn dan ze in het dagelijkse leven toegeven. Of in de sterren die boven de Wereldstaat blijven schitteren, 'golf na golf van vibrerend leven'. Het was dat leven dat Karin Boye in Kallocaïne wilde vangen, wilde redden van de terreur.

Die terreur kwam dichtbij toen Karin Boye de USSR van Stalin bezocht en later, toen ze in Berlijn woonde met haar Joodse vriendin. De dreiging van de Nieuwe Orde werd haar te veel. De schrijfster stapte uit het leven. Kallocaïne is het testament van een vrije geest: loepzuiver geschreven, zonder trommels en trompetten en gefocust op wat telt: het innerlijk van haar personages. Bescheiden maar krachtig herinnert dit boek ons aan wat we nooit uit handen mogen geven.

Vertaald door Bart Kraamer, Koppernik, 236 blz., 19,50 €.

Oorspronkelijke titel: 'Kallocain'.

Verberg tekst

****

Meer dan tachtig jaar geleden schreef Karin Boye (1900-1941), één van de meest onderschatte Zweedse dichteressen, dit dystopische meesterwerk, dat onterecht in de vergetelheid is geraakt. De chemicus Leo Kall fabriceert een waarheidsserum waarmee een totalitair regime afwijkende meningen en criminele voornemens kan opsporen. De vergelijking met ‘Brave New World’ van Aldous Huxley en ‘1984’ van George Orwell ligt voor de hand, maar ‘Kallocaïne’ lijkt meer op ‘Het proces’ van Franz Kafka en ‘Wij’ van Jevgeni Zamjatin, die de

ontmenselijkende bureaucratie van respectievelijk OostenrijkHongarije en de Sovjet- Unie als aanleiding gebruiken om thema’s als gerechtigheid, lichamelijkheid en dierlijkheid aan te boren. Op dezelfde manier gaat Boye in dit boek over angst en vernedering op zoek naar wat ons tot mens maakt, zoals verbeelding, creativiteit, rebellie en liefde. Dit onheilspellende, apocalyptische visioen van een totalitaire toekomst is misselijkmakend goed geschreven, de levens van de personages zijn doorvoeld, en Boye etaleert een talig vernuft dat het hele boek lang blijft verrassen. In tijden waarin uw kleinste beweging wordt geregistreerd om gerichte advertenties op u los te laten, vertoont ‘Kallocaïne’ verontrustende gelijkenissen met onze wereld. 

Verberg tekst

 

Chemicus Leo Kall is in zijn element: eindelijk mag hij zijn waarheidsserum op mensen uittesten. Als het werkt, dan zal dat de Wereldstaat zeker ten goede komen. Nu is het juridisch apparaat namelijk overbelast: kameraden verklikken elkaar en al die klachten moeten onderzocht worden via tijdrovende ondervragingen en foltersessies.

De resultaten zijn bemoedigend én verontrustend: verdachten spreken plots de waarheid, maar die bekentenissen brengen ook complotten aan het licht. Kall en zijn toezichthouders vrezen dat er een netwerk van dissenten bestaat – mensen die er ouderwetse ‘gevoelens’ op na houden en openhartig met elkaar communiceren. Kortom: mensen die hunkeren naar vrijheid, een walgelijk ouderwets concept dat uitgeroeid moet worden. Maar nu Kallo een glimp van een andere wereld heeft opgevangen, begint hij zelf de Staat in vraag te stellen. Wat als híj onderworpen wordt aan zijn uitvinding?

Een dystopie met alomtegenwoordige ‘politieogen’ doet meteen aan George Orwell denken, maar de Zweedse Karin Boye publiceerde haar Kallocaïne al in 1940 – negen jaar voor 1984 – en dankzij deze opgefriste vertaling blijkt opnieuw hoe visionair literatuur kan zijn. De gruwelroman kent wat losse eindjes en het slot lijkt een noodoplossing, maar Boye biedt een scherp beeld van de machtshonger van de staat.

***

 

Koppernik (oorspronkelijke titel: Kallocain), 236 blz., € 19,50.

Verberg tekst

Een serum dat in staat is om mensen de waarheid te laten spreken. Een uitvinding die uitstekend bruikbaar is in een totalitaire staat. Dit serum, Kallocaïne, vernoemd naar zijn uitvinder en chemicus Leo Kall, wordt omarmd door de Wereldstaat. Kall hangt het gedachtengoed van deze staat aan, maar er komen langzaam scheurtjes in zijn wereldbeeld. Deze roman, geschreven vanuit de hoofdpersoon die in de gevangenis is beland, is één grote flashback. Het verhaal wordt gortdroog verteld in een zakelijke stijl, maar maakt daardoor des te meer indruk. Hoe leven mensen in een totalitaire staat? Wat doe je als zelfs je gevoelens je niet meer mogen toebehoren? Waartoe zijn we als mensen in staat? Al deze vragen komen langs in dit surrealistische verhaal dat doet denken aan boeken van Kafka en Orwell. Het kwam vlak voor de Tweede Wereldoorlog uit. De inspiratiebronnen lijken daardoor overduidelijk. Angstaanjagend, indrukwekkend en van wereldklasse. Mag niet gemist worden.

Hoe zou het zijn om een waarheidsserum te bezitten, een middel waardoor iemand onmogelijk nog kan liegen? Rond die vraag schreef de Zweedse Karin Boye in 1940 de beklemmende en tegelijk hoopvolle roman Kallocaïne. Het verhaal speelt in een donkere toekomst waarin mensen onder de grond wonen uit angst voor oorlog met een andere grootmacht, waar ze overal afgeluisterd worden en alles in dienst moeten stellen van de Wereldstaat.

Karin Boye (1900-1941) schreef het boek in de zomer van 1940, 'in één lange ingeving, zonder pauze', aldus het Nederlandse nawoord. Boye groeide op in een intellectueel gezin, vanaf 1922 publiceerde ze gedichten, romans, verhalen, essays en vertaalde ze boeken uit het Engels en Duits. Waarschijnlijk las ze ook de roman Wij van Jevgeni Zamjatin uit 1924, de eerste dystopische roman die ook Orwell als inspiratiebron noemde voor zijn 1984.

In 1928 had Boye een lange reis door de Sovjet-Unie gemaakt. Ze had grote verwachtingen van de collectivistische samenleving maar raakte teleurgesteld en had de indruk overal in de gaten te worden gehouden. In 1932 was de schrijfster een jaar in Berlijn voor een psychoanalyse, ze bezocht er een verkiezingsbijeenkomst met Hermann Göring en Joseph Goebbels. Ze leerde er de joodse Margot Hanel kennen, met wie ze vanaf 1934 in Stockholm samenwoonde.

Experiment

Zweden bleef tijdens de oorlog neutraal, maar deed zijn best de buurlanden niet voor het hoofd te stoten. Uit angst gecensureerd te worden, koos Boye voor haar boek dus zo weinig mogelijk directe verwijzingen naar bestaande landen of talen, geen van de personages heeft een Duitse naam, en ze gaf haar boek expliciet de ondertitel Roman uit de eenentwintigste eeuw. Voorzorgsmaatregelen die er samen met de vlotte schrijfstijl voor zorgen dat Kallocaïne nog steeds gisteren geschreven lijkt te zijn.

De verteller, Leo Kall, kijkt als gevangene terug op zijn vroegere leven. Meteen op de eerste bladzijde weet de lezer dat hij en het regime gefaald hebben. In het begin van het verhaal van Kall wonen hij en zijn vrouw Linda in Chemiestad no. 4 met hun twee dochters, hun achtjarige zoon verblijft al een jaar in het kinderkamp. Kall probeert carrière te maken als chemicus en een goede soldaat te zijn. Hij vertelt de lezer nauwgezet zijn brave gedachten en overwegingen om die doelen te bereiken.

Kall mocht experimenteren met kallocaïne, het middel dat hij heeft uitgevonden en daarom naar hem is vernoemd. Na een injectie van die stof kunnen mensen niet meer liegen. De waarheidsopenbaring is tijdelijk. Als het middel is uitgewerkt, schamen de meeste deelnemers zich. Eerst experimenteert Kall op de mensen van de Vrijwillige Offerdienst, een groep professionele proefkonijnen. Onder invloed van de kallocaïne geven ze soms aan bang te zijn voor de experimenten die ze hun leven lang al ondergaan. Kall vindt dit onbegrijpelijk, ze zetten zich toch in voor het algemeen belang?

Zelfcensuur

Om zeker te zijn dat de kallocaïne werkt, onderzoekt Kall of geliefden elkaar onder invloed zullen verraden. Kall zelf verdenkt zijn vrouw Linda nog gevoelens te hebben voor zijn eigen chef, met wie ze vroeger samenwerkte. Nu is er een middel om achter die waarheid te komen

Een van de proefpersonen vertelt onder invloed van de kallocaïne over geheime bijeenkomsten, waar onbekenden niet met elkaar discussieerden, maar echt praatten. Hij zegt: "Als ze praatten, praatten ze zachtjes, en het leek alsof ze ondertussen nergens anders aan dachten. Normaal gesproken vind ik het beter om luid te spreken, zodat je de aandacht van de anderen trekt, je praat luid en denkt ondertussen aan andere dingen."

Het boek zit vol dergelijke opmerkingen, die niet alleen duidelijk maken dat Kall in een dictatuur leeft, maar ook dat zelfcensuur in een vrije wereld net zo goed hardnekkig kan zijn.

Tegelijk zijn er overduidelijke parallellen met de angsten en dromen van de huidige maatschappij - van zorgen over vaccinaties en privacy tot de eeuwige zoektocht naar de waarheid en ware liefde.

Dankzij de rigide blik van Kall voel je als lezer het grenzeloze vertrouwen dat hij in de staat heeft. Toch worstelt hij ook met zijn nieuwsgierigheid - onmisbaar in de wetenschap, maar ook een eigenschap die 'je kon verleiden tot gevaarlijk en crimineel gedrag'. Vanaf het begin is zijn waarneming, en daarmee die van de lezer, vertekend. Als de experimenten vorderen sluimert zelfs bij Kall een lichte twijfel, waardoor het boek tot het eind spannend blijft en je het ook het liefst leest zoals Boye het schreef: zonder pauze.

Tweede kans

Acht maanden na publicatie van Kallocaïne werd Boye dood gevonden, leunend tegen een steen op een heuvel. Ze had een overdosis slaappillen genomen. Censuur bleef uit, het boek groeide uit tot een grote klassieker in Zweden. In het Nederlands is het sinds 1949 niet meer verschenen. Nu krijgt het terecht een tweede kans ook hier tot de klassiekers te gaan behoren.

'Voortaan kan niet één misdadiger de waarheid nog ontkennen. Zelfs onze diepste gedachten zijn niet meer van onszelf - zoals we zo lang ten onrechte hebben gedacht.'

'Ten onrechte?'

'Jazeker, ten onrechte. Uit gedachten en gevoelens komen woorden en daden voort. Hoe zouden gedachten en gevoelens dan de privézaak van het individu kunnen zijn? Behoort de hele soldaat niet de Staat toe? Aan wie anders dan de Staat zouden zijn gedachten en gevoelens kunnen toebehoren? Tot nu toe was het alleen niet mogelijk om ze te controleren - maar nu is het middel daarvoor dus gevonden.'

Ze wierp me een snelle blik toe, maar sloeg die meteen weer neer. Hoewel ze geen spier vertrok, kreeg ik de indruk dat ze bleker werd.

'U hoeft nergens bang voor te zijn, medesoldaat', zei ik om haar op te monteren. 'Het is niet de bedoeling om alle kleine verliefdheden of antipathieën van individuen bloot te leggen. Als mijn uitvinding in handen van individuen zou komen - ja, dan kun je je wel voorstellen wat een chaos er zou ontstaan! Maar dat mag natuurlijk niet gebeuren.'

 

Vert. Bart Kraamer Koppernik; 240 blz. € 19,50.

Verberg tekst