Laurent Binet zit nazifiguur Heydrich op de hielen

De Franse debutant Laurent Binet zit in zijn bijzonder meeslepende roman HhhH het nazikopstuk Reinhard Heydrich, bijgenaamd 'de hersenen van Himmler', op het spoor. Maar mag een romancier zomaar met de geschiedenis aan de haal gaan? Door Dirk Leyman

Opvallend veel Franse romanciers putten de laatste jaren hun verhaalstof uit de Tweede Wereldoorlog én het naziverleden. Dat ze daarbij onbeschroomd historische feiten naar hun hand durven zetten, lokt steeds vaker polemiek uit. Jonathan Littell zette duidelijk de trend met zijn in 2006 met de Prix Goncourt bekroonde Les bienveillantes. Het vuistdikke relaas van SS-Oberstürmbahnführer Max Aue die aan het Oostfront zijn beulswerk als "functionaris van de dood" perfectioneerde wekte wereldwijd ophef. En niet enkel vanwege Littells zin voor het gruwelijke detail. Er ontbrandde meteen een hevige discussie over het historische waarheidsgehalte van Les bienveillantes, temeer Littell zich als een bezetene had gedocumenteerd en tal van Holocaustarchieven had bezocht. Die Zeit noemde het boek "walgelijke kitsch". Littell repliceerde in een interview met NRC: "Alles wat Aue zegt of doet of meemaakt, is in de bronnen terug te vinden. Als je fictie bedrijft, moet je de feiten kennen."

Ook de Franse auteur Yannick Haenel kreeg onlangs de wind van voren met zijn 'biografische roman' over de Poolse verzetsstrijder Jan Karski. Karski was een Poolse weerstander die de geallieerden op de hoogte bracht van de nazipraktijken in het getto van Warschau en in de concentratiekampen. Ruim veertig jaar later vertelde Karski zijn getuigenis aan cineast Claude Lanzmann in diens beroemde film Shoah. Maar de manier waarop Haenel Karski voor zijn kar spande, zinde Lanzmann niet. Hij beschuldigde Haenel van geschiedvervalsing .

Amper een paar maanden later gooide debutant Laurent Binet zich voor de leeuwen met zijn roman met de enigmatisch klinkende roepnaam HhhH. De titel vormt het acroniem van "Himmlers Hirn heisst Heydrich" "de hersenen van Himmler heten Heydrich" de bijnaam die de SS aan het nietsontziende hoofd van zijn Reichssicherheitsdienst én Holocauststra-teeg Reinhard Heydrich (1904-1942) gaf. Binet werd vrijwel onmiddellijk na verschijnen bekroond met de Prix Goncourt du Premier Roman, zeg maar de Franse prijs voor het beste debuut. Daarmee vergreep alweer een Franse auteur zich aan een sinister hoofdstuk uit de nazigeschiedenis om er een lijvige en complexe roman uit te puren.

Binet staat er in HhhH op de feiten voorrang te geven, maar neemt wel de vrijheid om ze naar eigen goeddunken door elkaar te hutselen én in vraag te stellen. Vreemd genoeg kon Lanzmann ditmaal het resultaat wél op prijs stellen.

De roman want dat is en blijft het wordt een gewiekste poging om een dubbele fascinatie uit te drukken. In de eerste plaats voor Reinhard Heydrich, ooit omschreven als zowel "het blonde beest" als "de gevaarlijkste man van het Derde Rijk". Heydrich was de chef van Eichmann, maar ook de rechterhand van SS-baas Heinrich Himmler én, als voorzitter van de beruchte Wannseeconferentie, een architect van de Endlösung.

Maar er is vooral Binets nauwelijks getemperde bewondering voor de zogenaamde Operatie Anthropoïd van de Slowaak Jozef Gabcík en de Tsjech Jozef Jan Kubis, twee partizanen die op 27 mei 1942 op last van de Britten met een granaat een aanslag pleegden op Heydrich. Die dag gleed de nazibons overmoedig zonder escorte in een open Mercedes cabriolet door Praag. Nadat zijn wonden door vuil en paardenhaar uit de bekleding van de auto waren aangetast, overleed Heydrich aan een bloedvergiftiging op 4 juni 1942. Enkel penicilline had hem kunnen redden, maar dat was in het op dat moment nochtans uitgestrekte Dritte Reich niet voorradig. De represailles van de nazi's waren ronduit verschrikkelijk. Zo werd het complete Midden-Boheemse dorp Lidice met de grond gelijk gemaakt en alle inwoners van jong tot oud vermoord. Kort na de aanslag ging ook Operatie Reinhardt van start: in juli 1942 begon de uitroeiing van de Poolse joden met de ingebruikname van concentratiekampen Belzec, Sobibor en Treblinka.

In HhhH voert Binet een delicate evenwichtsoefening, waarin hij de naziblitzcarrière van Heydrich, ooit oneervol ontslagen bij de marine, laat sporen met de voorbereidingen van de aanslag door Gabcik en Kubis, die volgens hem voor "het belangrijkste wapenfeit van verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog" tekenden.

Het weze gezegd: Binet slaagt met brio in dat haasje-over tussen feit en fictie, ook omdat hij het romangenre voortdurend op een bizarre maar ook intelligente manier op de rooster legt. Van meet af aan deelt hij met ons zijn twijfels over zijn onderzoek, ontstaan uit een affiniteit met Tsjechoslowakije, waar Binet in Kosice zijn legerdienst deed, terwijl hij ook in Praag woonde. Binet documenteert zich op haast uitputtende wijze: "Op duizend gelezen bladzijden schrijf ik er twee. In dat tempo ben ik dood voor ik ook maar de voorbereidingen tot de aanslag ter sprake heb gebracht." Meermaals verzekert hij dat hij in HhhH maar "een druppeltje stilering toelaat in een oceaan van realiteit". Maar is het ook niet "een bij voorbaat verloren gevecht"? "Ik kan deze geschiedenis niet vertellen zoals het zou moeten, ik stoot me steeds weer tegen de muur van de Geschiedenis", klinkt het een tikje pathetisch.

Binet moet erkennen dat opper-Ariër Heydrich vanuit literair standpunt "een prachtig personage" is, "alsof dokter Frankenstein al schrijvend een schrikwekkend schepsel had gebaard dat was gemodelleerd naar de ergste monsters van de literatuur". Wie dit boek leest, krijgt gaandeweg ook een erg inzichtelijke biografie van de kille workaholic Heydrich in handen, waarin elkaar tegensprekende bronnen zorgvuldig worden gewikt en gewogen. De aanpak van Binet leidt tot een ongemeen meeslepend boek, gevat in 257 korte hoofdstukken, waarvoor je makkelijk een nacht slaap laat. Of Binet zelf tevreden is met het resultaat? "Probeer vooral niet volledig te zijn", had Roland Barthes hem ooit ingefluisterd. "Dat is een raadgeving die me volledig is ontgaan", zo concludeert Binet bijna wanhopig.

HhhH

Laurent Binet

Vertaald door Liesbeth van Nes

Meulenhoff, 348 p., 19,95 euro.

In 'HhhH' voert Binet een delicate evenwichtsoefening, waarin hij de naziblitzcarrière van Heydrich laat sporen met de voorbereidingen van een aanslag op hem

n Rome 19 oktober 1937. Van links naar rechts: Kurt Daluege (hoofd van de Ordnungspolizei), 'il Duce' Benito Mussolini, Reinhard Heydrich en Heinrich Himmler, baas van de SS.

Verberg tekst

Debuutromans breken doorgaans moeilijk door, maar een originele titel kan wonderen doen. Neem nu HhhH. De eersteling van Laurent Binet trok meteen de aandacht van de critici, kreeg de Prix Goncourt du Premier Roman 2010 en kwam prompt in de bestsellerlijsten terecht. Dat ligt natuurlijk niet alleen aan de titel. Een boek moet ook nog ergens over gaan. Het acroniem HHhH staat voor 'Himmlers Hirn heisst Heydrich', of 'Himmlers hersens heten Heydrich'. 'Hahahaha' was de bijnaam van nazikopstuk Reinhard Heydrich bij de SS. Niet omdat er met hem veel te lachen viel, want hij was een van de wreedste leiders van het Derde Rijk. Hitler noemde hem niet voor niets 'de man met het ijzeren hart'. Hij was het brein achter de Endlösung en de rechterhand van Himmler. Hij werd bedacht met koosnaampjes als 'de slager', 'de beul van Praag' en 'het blonde beest'. Dat gevreesde sujet kwam in 1942 door een aanslag aan zijn eind.

Laurent Binet vertelt Heydrichslevensverhaal in geuren en kleuren, maar de nazi is niet de hoofdpersoon van de roman. De echte held is de Slowaak Jozef Gabcík, die, samen met de Tsjech Jan Kubis, Heydrich op 27 mei 1942 uitschakelde. Het boek is een hommage aan de twee kompanen, aldus de auteur, ook al duurt het behoorlijk lang voor de verzetsstrijders het toneel betreden. We zijn al ruim over de helft als ze door een Brits vliegtuig op Tsjechische bodem worden gedropt. Op de verkeerde plek nog wel, want in deze geschiedenis heeft de wet van Murphy onbarmhartig toegeslagen. Alles wat mis kon gaan, ging ook mis, wat de suspense zeer ten goede komt. Na de aanslag hielden de daders zich schuil in de crypte van Sint-Cyrillus-en-Methodiuskerk in Praag, waar ze op 18 juni 1942 na een heldhaftig gevecht werden gedood. Als gevolg van de aanslag kwamen duizenden mensen om het leven en werden twee dorpen van de kaart geveegd. Een maand later werd begonnen met de uitroeiing van alle Poolse Joden. De codenaam van de operatie was 'Aktion Reinhard'.

Vrijheid

Een sterk verhaal over de Tweede Wereldoorlog, hoe goed gedocumenteerd ook, is natuurlijk niet voldoende om het publiek massaal naar de boekhandel te lokken, zelfs niet als die geschiedenis 'in romantiek en intensiteit de meest onwaarschijnlijke fictie ver achter zich laat'. De meerwaarde zit hem in de manier waarop ze verteld wordt. In historische romans wint de verbeelding het vaak van de realiteit. Iedereen vindt het normaal om te klooien met de feiten en om mensen die werkelijk hebben bestaan tot romanpersonages te reduceren, maar Binet vertikt het om uit de literaire trukendoos te putten. 'Wat een onbeschaamdheid om een man die allang dood is en zich niet kan verdedigen te bespelen als een marionet. Om hem thee te laten drinken, terwijl het best kan zijn dat hij alleen van koffie hield.' Zijn wantrouwen tegen de roman is groot, maar wie het verleden echt tot leven wil wekken kan er jammer genoeg niet buiten. 'Voordat er ook maar iets in het geheugen blijft hangen moet het eerst in literatuur worden veranderd. Het is vervelend, maar het is niet anders.' En het genre heeft ook voordelen: het biedt de verteller een nagenoeg onbegrensde vrijheid om smeuïge terzijdes, hapklare brokken geschiedenis en pikante anekdotes in te lassen. Over de legendarische 'dodenmatch', bijvoorbeeld, waarbij Oekraïne het Duitse elftal in de pan hakte, waarop de winnaars werden opgepakt en vermoord. Of over de vijftig jongeren die door Heydrich naar een concentratiekamp werden gedeporteerd, alleen omdat ze de swing hadden gedanst.

Making of

De vraag is hoe je een waargebeurd verhaal op papier zet zonder de geschiedenis geweld aan te doen. De auteur somt de moeilijkheden op waarmee hij te kampen heeft, twijfelt hardop aan zijn mission impossible en biedt tussen de bedrijven door een royale kijk in zijn literaire keuken. De lezer kan de making of van het verhaal op de voet volgen.

Bescheiden bijrollen zijn weggelegd voor Binets familie, zijn vrienden en zijn vriendin, die commentaar leveren op het boek in wording. De schrijver heeft het honderduit over zijn liefde voor Praag, kijkt naar films en leest talloze boeken over zijn onderwerp. Voor een groentje is hij overigens opvallend kritisch voor collega-schrijvers van boeken over nazi-Duitsland. Zo kritisch dat de uitgever een twintigtal bladzijden uit het manuscript moest laten schrappen. Daarin werd gehakt gemaakt van Jonathan Littell, de gehypete winnaar van de Prix Goncourt 2006. De schaarse passages die de censuur hebben overleefd, liegen er niet om: 'De welwillenden, dat is gewoon Houellebecq bij de nazi's.'

Ondanks of juist dankzij de vele onderbrekingen wordt de spanning in HhhH voorbeeldig opgebouwd, zodat de lezer zich ademloos laat meeslepen naar de apotheose: de aanslag op Heydrich en de heroïsche slag die de verzetsmannen leveren met achthonderd tot de tanden bewapende SS'ers. In een moedeloze bui verzucht Binet: 'Het is een bij voorbaat verloren gevecht. Ik kan deze geschiedenis niet vertellen zoals het zou moeten', maar het resultaat mag er wezen. Deze debuutroman staat als een huis.

DE AUTEUR: debutant Laurent Binet won in 2010 Prix Goncourt du Premier Roman

HET BOEK: hoe beschrijf je de aanslag op nazikopstuk Heydrich in een roman?

ONS OORDEEL: meeslepend en overtuigend.

Vertaald door Liesbeth van Nes, Meulenhoff, 354 blz., 19,95 euro. Oorspronkelijke titel: 'HHhH'

 

Verberg tekst

De 'Beul van Praag' Reinhard Heydrich geldt als een van de meest wrede nazi's. Hij was hoofd van de Gestapo en de SD en leidde de Wannseeconferentie, waar tot de uitroeiing van alle Joden werd besloten. Binet (1972) schreef deze biografische roman over dit 'blonde beest' met als titel de bijnaam die de SS voor hem had bedacht: 'Himmlers Hirn heisst Heydrich'. Hij concentreert zich op de dodelijke aanslag die twee jonge verzetsstrijders op 27 mei 1942 in Praag op hem pleegden en die gruwelijke represailles tot gevolg had: twee dorpen werden volledig met de grond gelijk gemaakt, alle bewoners werden vermoord. Het interessante aan Binets boek is zijn reflectie op de verhouding feit en fictie in de geschiedschrijving. Die overwegingen leiden tot een modernistisch commentaar van de schrijver op zijn eigen praktijk. Zo creëert hij de mogelijkheid zonder de feiten geweld aan te doen op gemarkeerde plaatsen te 'fabuleren' over wat de bronnen niet verklappen. Binet doet dit met zo fascinerend veel literair talent dat het boek de 'kleine' prix Goncourt kreeg voor het beste debuut van 2010. Kleine druk. Verberg tekst