Ook in Frankrijk blijven romans met een Tweede Wereldoorlog-thema floreren als papavers op een slagveld. Sla er maar de recentste winnaars van de grote literaire prijzen op na. De Prix Goncourt 2017 viel Eric Vuillard in de schoot met L'ordre du jour, een roman die zich toespitste op de ideologie van het nazisme en de Anschluss van Oostenrijk bij Duitsland. Olivier Guez kaapte 'troostprijs' Prix Renaudot weg met La disparition de Josef Mengele. Daarin brengt hij de vlucht van de beruchte Josef Mengele in kaart. Guez vraagt zich af waarom de nazi-arts na WO II bijna dertig jaar lang ongestoord in Argentinië kon resideren.

Beide romans passen in de trend dat non-fictie en fictie in de hedendaagse roman volkomen door elkaar heen wemelen. Zowel Vuillard als Guez treedt daarmee in het kielzog van Franse collega-auteurs als Laurent Binet, Jonathan Littell of Alexis Jenni, die oorlogsgeschiedenissen als uitgangspunt namen.

Over de psyche en de macabere medische experimenten van 'Engel des Doods' Josef Mengele - met honderdduizenden Joodse slachtoffers op zijn kerfstok - bestaat intussen een rijk gevuld arsenaal boeken. Valt er nog iets nieuws te vertellen over deze man zonder moraal, die nimmer een spat berouw toonde over zijn misdaden?

Schrijver Olivier Guez, van opleiding politicoloog en jurist, vond van wel. Hij verdiept zich al geruime tijd in de geschiedenis van de jodenvervolging, onder andere voor zijn bekroonde filmscenario Der Staat gegen Fritz Bauer (2016). De verdwijning van Josef Mengele gaat dan ook vergezeld van een lange literatuurlijst, al geeft Guez toe dat hij vooral putte uit het standaardwerk Mengele, The Complete Story (2000) van Gerald L. Posner en John Ware.

Aangespoeld restafval

Opera-aria's fluiten terwijl hij kinderen en gehandicapten naar de gaskamers verwees of toeliet dat SS'ers de schedels van zuigelingen verbrijzelden met een geweerkolf? Het was voor dubbele doctorandus Mengele dagelijkse kost. Toch is het Guez er niet zozeer om te doen de misdaden van de glibberige nazi-arts te evoceren. De hamvraag in deze roman is eerder waarom de gevluchte Mengele (onder de schuilnaam Helmut Gregor) zo vaak door de mazen van het net glipte. Pas de laatste drie jaar van zijn leven, kwam de Israëlische geheime dienst Mossad dicht in zijn buurt, nadat Holocaust-brein Adolf Eichmann was opgepakt.

Nadat Mengele zichzelf na Auschwitz drie jaar onzichtbaar had gemaakt op een Beierse boerderij, waagde hij het erop om in 1949 met de boot vanuit Genua te verkassen naar Buenos Aires. Om zich daar in eerste instantie totaal verweesd en in de steek gelaten te voelen. Tot de klassieke muziek- en literatuurliefhebber er een netwerk aantreft en weer contacten opbouwt met ex-nazi's en ander aangespoeld restafval van de Europese Nieuwe Orde.

De hand- en-spandiensten van de Argentijnse president Juan Péron kwamen daarbij bijzonder van pas. Péron droomde ervan om christendom en nazisme op het Latijns-Amerikaanse continent te verzoenen in een Vierde Rijk. Hij verstrekte gaandeweg amnestie aan de nazidesperado's in zijn land. Mengele verhuisde van het ene moeilijk traceerbare adres naar het andere, maar kon later ook beroep doen op Europese contacten en zijn familie (als vertegenwoordiger van de firma in landbouwmachines Mengele Agrartechnik) om zo weer een eerbaar en welstellend bestaan op te bouwen.

Ook het feit dat naoorlogs Duitsland andere prioriteiten had dan op ex-nazi's te jagen, speelde in zijn kaart, net als de constellatie van de Koude Oorlog. Tot hij naar Paraguay moest vluchten en ten slotte in Brazilië - onder de naam Wolfgang Gerhard - aan een ordinaire beroerte in februari 1979 op een strand overlijdt. Waarna nog een potsierlijke klopjacht volgt op het lijk van Mengele, dat pas zes jaar later opgespoord zal worden.

Guez verbaast zich meermaals over de ongrijpbaarheid van Mengele en schotelt ons een stoomcursus wereldgeschiedenis voor waarvan we soms duizelen. Mengele had af en toe flinke porties geluk. Zijn resolute weigering - uit esthetische motieven - om destijds een SS-nummer onder zijn oksel te laten aanbrengen, betekende wellicht zijn redding bij de bevrijding van Auschwitz. Bizar genoeg schetst Guez Mengele in Argentinië aanvankelijk als een doorsneevluchteling, waarvoor je als lezer haast mededogen begint te krijgen. Tot hij geleidelijk aan het portret vervolledigt en ook de misdaden met verkillende voorbeelden in het juiste perspectief zet. Guez noemt hem "een man zonder scrupules, een geblokkeerde geest, die doordrongen raakte van een giftige, dodelijke ideologie in een samenleving die verstoord is door de intrede van de moderniteit".

Hoog tempo, sobere taal

Guez omschreef Mengele in een interview ook als een opportunistisch rijkeluiszoontje, "dat Auschwitz hoopte te kunnen gebruiken voor zijn ambitie om professor aan een Duitse universiteit te worden." Toch werd Mengele lange tijd beschouwd als een kleine garnaal, zeker wanneer je hem tegenover Eichmann plaatst. Pas in de jaren 70 werd hij groot wild, ook onder impuls van nazi-jagers als Simon Wiesenthal. "Een jacht op een spook, maar dat weet nog niemand", schrijft Guez. Mengele zelf was toen wel in een kramp van paranoia geschoten en omringde zich met uitkijktorens en honden.

Guez vertelt het onwaarschijnlijke verhaal van Mengele aan een hoog tempo en in een sobere, al te franjeloze taal. Laat de feiten voor zich spreken, zo lijkt hij te suggereren in dit volgepropte boek. Zijn portret van Mengele tegen het decor van een heleboel politieke verwikkelingen is niettemin ijselijk accuraat. Slechts af en toe waagt hij zich aan speculaties over de denkpatronen van Mengele.

Literair houdt Guez zich evenzeer gedeisd. Waardoor je je afvraagt waarom hij precies voor deze vorm koos. Eerder dan een roman lees je dit als een knappe biografie en goed gestoffeerd tijdsbeeld, met als slotakkoord een enigszins voorspelbare waarschuwing over de "mens als kneedbaar schepsel." Want wie weet is er alweer een Mengele onder ons, vermoedt Guez.

Meulenhoff, 224 p., 19,99 euro. Vertaling Geertrui Marks, Martine Woudt en Saskia Taggenbrock.

Verberg tekst

Josef Mengele is de geschiedenis ingegaan als het archetype van de gewetenloze, sadistische nazi. De Engel des Doods dankt zijn kwalijke reputatie aan zijn activiteiten in Auschwitz, waar hij onder het fluiten van operadeuntjes gevangenen selecteerde voor zijn gruwelijke experimenten op tweelingen, invaliden, dwergen en reuzen. Olivier Guez verdiepte zich voor De verdwijning van Josef Mengele niet in de beruchte marteldokter, maar in de oorlogsmisdadiger die eind jaren 40 zijn biezen pakte naar Argentinië, en werd daarvoor bekroond met de Prix Renaudot 2017. De Franse journalist, essayist, auteur en scenarioschrijver kent het onderwerp als zijn broekzak. Zijn scenario voor de film Der Staat gegen Fritz Bauer - een procureur-generaal die een handje hielp bij de opsporing van Adolf Eichmann - werd gelauwerd met de Deutscher Filmpreis en in het essay L'impossible retour kwam de geschiedenis van de Joden in het naoorlogse Duitsland aan bod.

Samen met Mengele, alias Helmut Gregor, steken we de grote plas over en komen we op 22 juni 1949 met de North King in Buenos Aires aan. Vanaf het moment dat de voortvluchtige nazi-arts van boord gaat, zit Guez hem op de hielen en laat hij zijn prooi niet meer los. De auteur volgt hem van het ene onderduikadres naar het andere, beschrijft zijn contactpersonen en zijn bezigheden tot in de details en praat de lezer uitvoerig bij over het Argentinië van de populistische president Perón, waar nazi's thuis waren en waar hardop gedroomd werd van een Derde Wereldoorlog en een Vierde Rijk. De voormalige SS-arts verdiende een dik belegde boterham als vertegenwoordiger van het Duitse familiebedrijf Mengele Agrartechnik, voerde bij wijze van bijverdienste clandestiene abortussen uit en haalde herinneringen op aan de goede oude tijd met Eduard Roschmann, beter bekend als 'de Slager van Riga', en Adolf Eichmann. Na diens ontvoering door de Mossad in 1960 was het uit met de pret. De jacht op nazi's was geopend. Mengele nam de benen naar het Paraguay van generaal Stroessner en vervolgens naar Brazilië. Uitgerekend dat 'chaotische land vol bastaards' zou de laatste halte worden van de Duitse eugeneticus. Zijn eenzame laatste levensdagen sleet hij in een bouwval in een armoedige wijk van São Paulo. Zijn lijdensweg eindigde in 1979 op een Braziliaans strand, maar zijn spook bleef nog geruime tijd rondwaren.

Kleine vis

Dertig jaar lang had Mengele zich opgejaagd wild gevoeld, maar na zijn dood kwam de klopjacht pas echt op gang. Postuum werd hij een van de meest gezochte misdadigers ter wereld. De wildste verhalen deden de ronde. Dat hij al die tijd onvindbaar en ongrijpbaar was gebleven, werkte de mythevorming in de hand, maar zijn legende was grotendeels te wijten aan Simon Wiesenthal, van wie Guez duidelijk geen hoge pet op heeft. Zijns inziens is de bekende nazi-jager bovenal een geniale verteller die de media op zijn hand wist te krijgen en de wereldopinie wakker hield 'door onwaarschijnlijke verhalen op te hangen'. In werkelijkheid zou de SS-kapitein maar een kleine vis zijn geweest. Moord was in die dagen een staatsonderneming. De meesten van zijn collega's glipten tussen de mazen van het net, namen hun carrière na de oorlog gewoon weer op en zijn nooit vervolgd. Kennelijk was de denazificatie van Duitsland een lachertje.

Banale schurk

Schrijvers als Jonathan Littell en Laurent Binet probeerden in romans als De welwillenden en HhhH te begrijpen hoe een mens in een monster verandert, Guez brengt het monster terug tot menselijke proporties. Achter de mythische 'engel des doods' ging volgens hem een lafhartig, middelmatig mannetje schuil, de banaliteit van het kwaad in persoon. Het draaiboek voor zijn roman is grotendeels gedistilleerd uit de dagboeken van Mengele uit die tijd en rijkelijk met namen, gegevens en data gestoffeerd. De vraag is waarom dit boek het label roman heeft meegekregen, want de auteur houdt zich keurig aan de feiten, hanteert vooral journalistieke technieken, neemt nauwelijks literaire vrijheden en blijft op een veilige afstand van zijn onderwerp. Een enkele keer waagt Guez zich aan een monologue intérieur of vertelt hij een paar nachtmerries na, maar nooit kruipt hij in de huid van zijn personage. Bij zo'n kille, afstandelijke griezel past een kille, afstandelijke stijl, moet de schrijver hebben gedacht. Zijn Josef Mengele is een gewetenloze, maar al met al banale schurk, die dertig jaar lang peentjes heeft gezweet, doodsbang om opgepakt, ontvoerd of vermoord te worden en overal agenten van de Mossad meende te ontwaren. Een terechte, maar milde straf voor zijn onnoemelijke misdaden tegen de menselijkheid.

Vertaald door Geertrui Marks, Saskia Taggenbrock en Martine Woudt, Meulenhoff, 224 blz., 19,90 €. Oorspronkelijke titel: 'La disparition de Josef Mengele'

Verberg tekst

Vorig jaar won de Franse Olivier Guez de Prix Renaudot met zijn roman over de jaren van Josef Mengele (1911-1979) in Zuid-Amerika, waar de Beierse eugeneticus een veilig heenkomen zocht na de Tweede Wereldoorlog. In De verdwijning van Josef Mengele volgen we hem in het peronistische Argentinië waar hij het breed kan laten hangen. Eind jaren vijftig wordt het daar te gevaarlijk. De rest van zijn leven brengt hij door in eenzaamheid en angst, eerst op een boerderij in Paraguay, later in een krot in São Paulo.

Ondanks de bemoeienis van de uitstekende vertaler Martine Woudt met de tekst, is die hier en daar houterig ('hij loopt tegen zijn angsten op', 'een bos bloemen en bonbons wachten het bruidspaar in hun kamer') of oubollig door de vele idiomatische uitdrukkingen. Op één pagina wordt Mengele iets op de mouw gespeld, maken families zich uit de voeten, is zijn vermeende contactpersoon in geen velden of wegen te bekennen en deelt hij een taxi met twee bepakte en bezakte Calabriërs, die een pagina verder de draak met hem steken.

De kern van de roman blijft overeind. Het verhaal is spannend, toegankelijk en geloofwaardig. Het blijft verbazingwekkend dat de Argentijnse nazikliek haar gang kan gaan en nog tot tien jaar na de oorlog overtuigd is van een wedergeboorte van het Derde Rijk. Mengele komt naar voren als een trotse, aristocratische en kille nazi. Het laatste deel, waarin Guez een opsomming geeft van wat er gebeurt ná Mengeles dood, eindigt te vet met de stelling dat we mensen moeten wantrouwen. Die aansporing hadden we niet nodig.

***

Uit het Frans vertaald door Geertrui Marks, Saskia Taggenbrock en Martine Woudt. Meulenhoff; 223 pagina's; € 19,99.

Verberg tekst

Josef Mengele, kamparts van Auschwitz, bijgenaamd ‘de engel des doods’, weet in 1949 met valse papieren naar Argentinië te ontkomen. Daar treft hij talloze oud-nazi’s en oorlogsmisdadigers aan die door het Perón-regime met rust worden gelaten. Mengele weet een zekere welstand op te bouwen. Hij heeft de meest gruwelijke medische experimenten uitgevoerd en 400.000 mensen naar de gaskamers gestuurd, maar hij voelt geen enkele wroeging. Als in 1960 Eichmann wordt ontvoerd door de Mossad, begint Mengele het benauwd te krijgen. Hij vlucht naar Paraguay en later naar Brazilië, waar hij zich, verteerd door angst, in hoe langer hoe primitiever omstandigheden schuilhoudt. Hij verdrinkt in 1979. De auteur heeft de vraag proberen te beantwoorden hoe Mengele aan zijn gerechte straf heeft kunnen ontkomen. Heeft de West-Duitse regering wel genoeg gedaan? Olivier Guez (1974) is journalist en schrijver. Hij heeft voor deze biografische roman, die met de Prix Renaudot 2017 is bekroond, uitvoerig research gedaan in Zuid-Amerika. Verberg tekst