Nadat je het gelezen hebt, lijken stoffige oude feiten plotseling geheimzinnig te glanzen; het waait op de zolder van de geest. Was die glasscherf in het muiltje van Margaretha van Oostenrijk, waaraan de landvoogdes zich bij het opstaan dodelijk verwondde, wel een ongeluk, ga je je afvragen. Bevat het lofdicht La couronne margaritique van Jean Lemaire des Belges geen aanwijzingen over hofintriges? En heeft de vermelding van Van Eycks schilderij Ernoul le Sin avec sa femme dedens une chambre in de inventaris van Margaretha's kunstverzameling er ook nog iets mee te maken?

De phoenix is een filosofische detective die zich afspeelt in het hart van de renaissance: in Florence, in de dom, het klooster van San Marco en in de Medici-villa's van het Toscaanse achterland. Van alle hoofdpersonen in dit boek zijn portretten bewaard. De dichter Angelo Poliziano beklimt voorgoed de trap aan de zijde van zijn onwillige leerling Piero de Medici op een fresco in de Santa Trinità; de prachtig golvende lokken van graaf Giovanni Pico della Mirandola zijn nog altijd te bewonderen in de Uffizi. Ook de grove trekken van broeder Girolamo Savonarola werden voor het nageslacht vastgelegd; en de beeldschone Simonetta Vespucci, die icoon van hoofse onbereikbaarheid, neemt de ereplaats in op de beroemdste schilderijen van Botticelli, De geboorte van Venus en De lente. De uitgever had dit boek dus mooi kunnen illustreren.

Paul Claes heeft een deel van die taak op zich genomen. De phoenix begint met een meesterlijke beschrijving van Botticelli's Lente. Niet alleen opent die beschrijving je verwende ogen opnieuw voor de schoonheid van dit overbekende schilderij, het is en passant ook nog een briljante oefening in het renaissancistische genre van de ekfrasis: schilderen of beeldhouwen met woorden en op die manier een beroemd kunstwerk in de geest van de lezer oproepen. Wat meer is: Claes biedt een eigen verklaring van dit doek, waarrond de verklaringen altijd gedanst hebben als de drie meisjes die erop afgebeeld staan. De eruditie van dit eerste hoofdstuk staat borg voor alle volgende - welk detail je er ook uitlicht, je kunt er altijd zeker van zijn dat de schrijver je er een sleutel mee in handen speelt voor historische en filosofische ontdekkingen.

Giovanni Pico della Mirandola (1463-1494), de phoenix waarvan sprake, was een geleerd wonderkind in zijn tijd, maar ook in de onze lijkt hij te passen. Zijn onverzadigbare weetgierigheid bracht hem ertoe al het goede uit de wijsbegeerte van het verleden en het heden te willen puren en tot een eigen systeem te smeden. Hij zocht naar de overeenkomsten in de denkbeelden van de grote tegenstanders en grondleggers, Plato en Aristoteles; hij vereerde de filosofen uit de oudheid zoals het een renaissancemens past, maar verdedigde ook uit de mode geraakte middeleeuwse denkers; en hij wilde de kennis van de joodse kabbala graag aanwenden in de vraagstukken van de katholieke leer, een primeur. Hij schreef een beroemde lofrede op de menselijke waardigheid. Zijn grote stunts vindt u in alle naslagwerken: als achttienjarige knaap schaakte hij een getrouwde vrouw van zestien - het avontuur liep slecht af - en op zijn 23ste publiceerde hij 900 stellingen, die hij in Rome tijdens een openbaar dispuut wilde verdedigen tegen onverschillig welke Europese geleerde. Zoveel zelfvertrouwen wekt altijd beroering. Het openbaar dispuut werd vakkundig verhinderd, maar Pico's Europese faam was gemaakt. Hij sleet de rest van zijn korte leven in de stad aan de Arno.

Je zou je een detectiveverhaal kunnen voorstellen, gebaseerd op Pico's bevlogen en elitaire wijsbegeerte. Paul Claes heeft een andere keuze gemaakt. Een gesprek tussen Pico en een Florentijnse hoer maakt dat duidelijk; ze vraagt hem uitleg over zijn medaillon, waarop drie vrouwen in reidans staan afgebeeld - zoals op Botticelli's schilderij. Hij probeert uit te leggen dat het om zinnebeelden gaat, die iets onthullen over de verhouding van de mens tot God: "Liefde is verlangen dat wordt opgewekt door schoonheid." Maar de hoer wuift dat weg: "Liefde is wat je voelt voor iemand anders," zegt ze, "wat een moeder voor haar kind voelt." En daarvoor hoef je Plato niet te citeren.

Die stem uit het dagelijkse leven in Florence in november 1494 doet deugd, want dat dagelijkse leven is helemaal verdwenen en alleen Pico's boeken en de geleerde commentaren daarop zijn overgebleven. Het gevolg is dat wij een eenzijdig beeld hebben van de renaissance en van Florence, en van de humanisten. Kunnen we mensen leren kennen in de boeken die van hen bewaard bleven of uit de daden die van hen opgetekend werden?

Claes laat de sombere, onverzettelijke godsdiensthervormer Savonarola zeggen: "Ik ben vaak liefdeloos geweest. Het Geloof is een goddelijke deugd, maar de Liefde is groter" - een gedachte die je alle fanatici van Savonarola's slag toewenst, hoe integer ze verder ook wezen mogen. En het ambitieuze wonderkind Mirandola zelf, de grote ster van de wijsneuzige twistgesprekken, denkt op een bepaald ogenblik wat elke rechtgeaarde filosoof toch ooit moet inzien: "Niet hij heeft gelijk die zijn tegenstander met welgekozen woorden uitschakelt, maar hij die door even moeizame als eenzame studie de waarheid in zichzelf vindt." Pico piekert over de dood van zijn goede vriend Angelo Poliziano op een ogenblik dat zijn eigen leven bedreigd wordt en Florence aan de vooravond van gewelddadige omwentelingen staat.

Paul Claes bedacht een even vernuftige als verrassende whodunit met levensbeschouwelijke weerhaakjes; bijzonder knap is dat de geniale graaf op de valreep ook de moord op zichzelf nog oplost. Het enige wat mij speet, zijn de schrale plekken die deze mooie constructie hier en daar vertoont. Om de vaart erin te houden, gebruikt de schrijver soms te eenvoudige middeltjes. "Ken je het verhaal van kalief Omar?" vraagt Pico aan zijn secretaris. "Terwijl ze doorliepen vertelde hij het." En dan vertelt hij het. Zoiets steekt wat houterig af tegen het vernuft van de rest en zeker tegen de allesbelovende volmaaktheid van het eerste hoofdstuk. Maar laat dat uw leesgenot niet bederven. Leesgenot is trouwens belangrijk; uit dit boek kunt u ook leren dat 'de Lezer' de enige eretitel was die Aristoteles aanvaardde.

Ik wil u meenemen naar de wonderlijke wereld van geleerden en kunstenaars in het onvergelijkelijke Firenze van de vijftiende eeuw. We zullen binnentreden in de denkwereld, het bewustzijn van één onder hen: Giovanni Pico della Mirandola, die op eminente wijze de Renaissance, dat tijdperk van geestelijke ommekeer en vernieuwing, vertegenwoordigt. Geboren in 1463 werd Pico al jong beroemd als allround intellectueel: talenwonder (hij schijnt tweeëntwintig talen te hebben gekend, waaronder Grieks, Hebreeuws, Aramees en Arabisch), auteur en vooral filosoof. Pico's vriend is Angelo Poliziano, negen jaar ouder, een Europese beroemdheid als dichter en filoloog (hij vertaalde de Odyssee in het Latijn). Als Poliziano op een mysterieuze manier om het leven komt, begint Pico een zoektocht naar diens moordenaar want hij heeft begrepen dat zijn leven door diezelfde moordenaar bedreigd is. Een andere vriend van Pico is Marsilio Ficino: dertig jaar ouder, vertaler van Plato en Plotinus uit het Grieks in het Latijn, voorstander van de verzoening tussen platonisme en christendom.

Pico's mentor is Girolamo Savonarola, de prior van San Marco, de geduchte prediker die later boeken en beelden als ongodsdienstig zou laten verbranden en in 1498 zelf verbrand zou worden. De gebeurtenissen grijpen plaats in een Firenze dat beheerst wordt door de rijk geworden bankiersfamilie de Medici, maar nu bedreigd wordt door de troepen van de Franse koning Charles VIII, die Piero de Medici zal verjagen in 1494, het jaar waarin deze roman speelt.

Het hele beginhoofdstuk van de nieuwe roman van Paul Claes, De Phoenix , is gewijd aan La Primavera (1478) van Sandro Botticelli (geboren 1444). Het schilderij wordt op een exemplarische manier gelezen en geduid. Het stelt de boodschap van het boek voor, de problematiek van Pico's leven, en het verbergt de oplossing van de detectivestory, die de morele levensvraag zelf beantwoordt. De centrale figuur op het schilderij, Venus, beeldt waarschijnlijk Simonetta Vespucci af, de jong gestorven, door iedereen beminde en verheerlijkte schoonheid. Doordat La Primavera de herleving, de wederopstanding, symboliseert, raakt de betekenis van het schilderij die van de Phoenix. Deze mythische vogel, die in Fenicië elke 1.461 jaar op zijn nest verbrandt en uit de as herboren wordt, symboliseert de zonnereis, de stof die door alle transformaties heen telkens sterft en herrijst, het Stirb und werde van Goethe, de fallus, de levenslust. De Phoenix betekent de cyclische tijd, die eeuwig opnieuw geboren wordt -- de Primavera betekent de aardse tijd die eeuwig wordt getransformeerd.

In het Firenze van de vijftiende eeuw is de hoogste waarde de antieke schoonheid en de kunst. Nieuw ontdekte teksten openden voor denkers nieuwe werelden. Tot dan toe was de basis voor het denken de in het Latijn vertaalde Aristoteles geweest. Nu kwam samen met het Grieks Plato en het neoplatonisme. Er rees een probleem: hoe kon de geest, die nadacht over God, het Godsbeeld van Aristoteles verzoenen met dat van Plato en dit dan weer met dat van het Oude en het Nieuwe Testament?

Voor Pico werd dat probleem de kernvraag van zijn bestaan. Hij zag zich als de verzoener: hij wilde Aristoteles, de redelijke, verzoenen met Plato, de mysticus; alle denkers die eeuwenlang gezocht hadden naar een wijze om het Zijn te benaderen, met elkaar in harmonie brengen, zoals hij in Mirandola zijn beide broers had proberen te verzoenen.

Pico's vraag is: wie is God, hoe moeten mensen hem denken? Hij fundeert zijn denken op kennis, daarom bestudeert hij de Griekse filosofen maar ook de joodse, Perzische en Arabische geschriften. Overal vindt hij tegenstrijdigheden maar het is zijn overtuiging dat hij, de Prins van Concordia, hun tegenstrijdigheden kan herleiden tot verschillende visies op een uiteindelijke eenheid-in-de-waarheid.

Gaandeweg, vanaf het eerste hoofdstuk, wordt de interpretatie van het schilderij aangevuld, verdiept. Tegelijkertijd vordert Pico's begrip van de zin van de moord en de beweegreden van de moordenaar. We volgen Pico vanaf het doodsbed van de dichter Poliziano, in zijn gesprekken met zijn morele leider Savonarola, in zijn lectuur van de Phoenix (een Latijnse tekst uit de eerste eeuw v.C.), in zijn nadenken over zijn wezensprobleem, in zijn openbare discussie over theoretische stellingen.

We horen over zijn vroegere liefdesleven, zijn filosofische triomfen, zijn relatie met de pausen Innocentius VIII en Alexander VI Borgia, zijn tegenslagen, zijn vernedering, tot op zijn ziekbed.

Pico zoekt naar de moordenaar van Poliziano - potentieel ook die van hemzelf - op de manier van een renaissancefilosoof. Als hij Aristoteles volgt, moet de doder op redelijke manier, door logisch denken, volgens ethische classificaties kunnen worden gevonden. Als hij Plato volgt, moet de doder door goddelijke intuïtie, op mystieke wijze worden geopenbaard.

Pico zal als verzoener beide methodes proberen te verbinden. De oplossing vindt hij echter slechts door een loutering van zijn geest. Jong, mooi, schitterend intelligent was hij eerzuchtig, ijdel, voortvarend. Hij moet afzien van alle ondeugden (de zeven hoofdzonden die elk oorzaak zijn van zoveel moorden) om van de liefde zelf het antwoord op de vraag van leven en dood te krijgen.

Omdat in de Renaissance het gehele geestesleven refereert aan de Oudheid en aan de christelijke traditie, zijn de schakels van de tekst verwijzingen naar die twee beschavingen. Door middel van citaten, allusies, vergelijkingen, beelden, symbolen, exempels, verhalen, mythen -- met of zonder ,,zoals'', ,,als'', ,,alsof'', ,,naar het voorbeeld van'', ,,hij dacht aan'' -- wordt een belevenissfeer opgeroepen die, anders dan de onze, ieder gebeuren verbindt met het al gebeurde, het actuele met de traditie.

Zo wordt het stramien opgebouwd, een verwijd bewustzijn, de innerlijke monoloog van de zich denkend herinnerende mens. ,,[...] dat Pico zijn echtgenote als een tweede Helena had geschaakt [...]'', ,,[...] die trok zich terug als een verongelijkte Achilles [...]'', ,,Had zij niet zoals de heilige Maria Magdalena veel liefgehad?'', ,,[...] als Eurydice, de nimf die door een adder was gebeten'', ,,[...] zelfs keizer Augustus had de dichter Ovidius niet vermoord''.

Zo, steeds in verschillende tijden tegelijk levend, krijg je de stemming en de gelegenheid om na te denken over geschiedenis en gedachten. De Schoonheid, die de Grieken en de Renaissance-kunstenaars nastreefden, de evenwichtige, gebalanceerde, geconstrueerde, rationele en toch emotionele schoonheid is de maat van dit zacht-streng, bedacht, doordringend proza van Pico Claes.

De kern van het boek is dat ene moment waarop Pico's gedachten verder gaan dan die van zijn tijd. Renascità , Renaissance is Wedergeboorte. Pico ziet in dat de mens ononderbroken God wordt: het tijdperk van Vader en Zoon ligt achter ons, nu is het tijdperk van de Geest, van de Mens aangebroken.

Een van Pico's belangrijkste geschriften is De dignitate hominis , ,,Over de waarde en de waardigheid van de mens''. Daarin staat dat God de mens in het centrum van het heelal heeft geplaatst omdat die geen eigen natuur heeft maar die zelf moet zoeken, zichzelf moet bepalen. De cirkel van de altijd opnieuw geboren mens is geen gesloten cirkel, de tijd herhaalt zich niet, het is een spiraal, er is evolutie.

Pico's flitsende inspiratie is dat de toekomst van God de Mens is, dat de Renaissance de geschiedenis niet kan terugbrengen maar haar verder moet voeren, dat wedergeboorte het oude bewaart, transformerend, metamorfoserend, voorwaarts.

Paul Claes (1943) is de lezer, in het Grieks ho anagnostès , hij die de letters herkent en beseft wat het woord is. Hij verkende de stijl van enkele meesters van het moderne proza: Proust, Kafka, Joyce, Borges (in de verhalenbundel Het laatste boek ); hij imiteerde de manier van de laat-Griekse roman (het geestige De Sater ); hij schreef de hiëratische taal van een heilig christelijk geschrift ( De Zoon van de Panter , eigenlijk veertien evangelies in evenveel stijlen). In zijn poëzie (Rebis, Embleem, X) verwerkte hij prosodieën, genres en thema's op hedendaagse wijze. In zijn vertalingen en pastiches ( Mimicry ) deed hij vele literaire vormen herleven. Telkens wordt het oude bewaard en spiraalt het zo naar het nieuwe. Dit keer lezen we de stijl van voelen, ervaren, denken, spreken en schrijven van de stijlvolle vijftiende-eeuwse mens Pico della Mirandola. De lezer kan daarvan leren (de geschiedenis en de ideeën van een tijd), hij kan genieten (van het verhaal en de vorm), hij wordt tot nadenken bewogen (door de filosofie en de moraal). De schrijver hanteert ,,de pen, waarmee hij [...] de schemerige woorden vormt die het geheim van de goddelijke wijsheid bewaren voor de peilende blik van u, lezer.'' Schemerige woorden, van een meester.

Het motto citeert het vierde-eeuwse gedicht van Lactantius over de Phoenix: mors illi venus est, sola est in morte voluptas'' , ,,zijn genot is de dood, alleen in de dood is zijn wellust''. Die woorden moeten worden aangevuld met de beginwoorden van het volgende vers ut possit renasci , ,,opdat hij kan herboren worden''. Zoals Pico in dit boek.