In januari 1895 werd de Frans-Joodse officier Alfred Dreyfus veroordeeld voor spionage, een zaak die internationaal controverse uitlokte. De Engelse auteur Robert Harris schreef er een sterke historische thriller over.
John Vervoort
De Britse journalist en schrijver Robert Harris (57) werd in 1992 beroemd metVaderland, een historische thriller die vertrok van de intrigerende idee dat Hitler de oorlog gewonnen had. De Tweede Wereldoorlog leverde ook inspiratie voor veel van zijn latere boeken. Daarnaast schreef hij een aantal thrillers die zich in het verre Romeinse verleden afspeelden. Dat hij het verhaal over Alfred Dreyfus opnieuw wilde vertellen, ligt eigenlijk aan filmregisseur Roman Polanski. Die baseerde zijn bejubelde film The ghostwriter op Harris' boek Ghost ( Geest). Daarin schrijft een ghostwriter een biografie van een voormalig Brits premier, een figuur die losjes gebaseerd is op Tony Blair. Twee jaar geleden belde Polanski Harris met de vraag om opnieuw samen te werken. Polanski wilde graag een thriller maken. Of Harris geen verhaal had liggen? Eerst wilden ze een totaal andere film maken, maar plots was daar Dreyfus. Polanski had Harris ooit verteld dat hij die geschiedenis graag wilde verfilmen.
Oorspronkelijk zou Harris alleen het scenario voor zijn rekening nemen, maar hij vond het materiaal zo boeiend dat hij besloot er ook een roman over te schrijven. Die is onlangs verschenen, onder luide bijval:De officier werd door de jaarlijkseVrij Nederland-thrillergids uitgeroepen tot de beste thriller van het jaar. En ook de film zal er komen: Polanski wil begin 2015 beginnen draaien. 'Eigenlijk stond ik sceptisch tegenover het hele idee om een film over Dreyfus te maken', zegt Harris. 'Het verhaal was al vele keren verteld en wat voor nieuws zou onze film nog kunnen toevoegen? Toen ik over de zaak begon te lezen raakte ik zo gefascineerd dat ik alles opzijschoof waaraan ik op dat moment werkte. Het heeft wat tijd gekost voor ik de juiste toon vond, maar toen ik het verhaal door de ogen van Georges Picquart ging bekijken, wist ik dat ik de juiste stem had gevonden. Dit is absoluut het boek dat ik met het meeste plezier heb geschreven.'
Waarom?
'Het verhaal van Dreyfus is echt een voorbeeld van hoe de realiteit de fictie kan overtreffen. Ik beschrijf graag historische gebeurtenissen door gebruik te maken van romantechnieken. Zo kan je het verleden echt opnieuw tot leven wekken. Natuurlijk moet je sommige dingen verzinnen en moet je knippen en plakken in het verhaal. Maar zoiets moet altijd met respect voor dat verleden gebeuren. In eerdere boeken nam ik vaak een element uit het verleden en speelde daar nogal vrijelijk mee om zo een spannend verhaal te creëren. InDe officier blijf ik heel dicht bij de feiten. Ik durf te beweren dat dit boek voor negentig procent waargebeurd is, tot en met het weer tijdens het proces. Ik hoefde echt niet veel te verzinnen.'
De zaak-Dreyfus is een van de bekendste gerechtelijke dwalingen. Toch kennen veel mensen niet meer de details en de historische context van die zaak. Was dat ook een reden om het verhaal opnieuw te vertellen?
'Ik mag veronderstellen dat iedereen die ooit geschiedenisles heeft gehad in ieder geval van Alfred Dreyfus heeft gehoord. Maar de meesten komen niet verder dan dat hij een Joodse militair was die ergens op het einde van de negentiende eeuw in Frankrijk valselijk van spionage werd beschuldigd. Misschien zegt "J'accuse" van Émile Zola hen nog iets. Toen ik mij in het verhaal verdiepte, werd me duidelijk dat de inlichtingenofficier Georges Picquart de eigenlijke motor van het verhaal is. Eerst is hij absoluut overtuigd dat recht is gesproken met Dreyfus' veroordeling en verbanning. Langzaam sluipt de twijfel bij hem binnen en die ventileert hij ook tegen een aantal getrouwen. Ik geloof oprecht dat er geen zaak-Dreyfus en geen "J'accuse" was geweest zonder Picquarts twijfel. Zijn gewetensconflict is het cruciale element in het verhaal. En dat was nog nooit verteld.'
Waarom is de Dreyfusaffaire zo beroemd geworden?
'Omdat het een evidente misdaad was. Dat Dreyfus werd veroordeeld en verbannen, was geen spijtige fout. Hier werd opzettelijk een onschuldig man veroordeeld. Wat volgde, was een kettingreactie van doofpotoperaties en leugens. Dat werd zo'n kluwen van misleidingen en verzinsels dat de mensen die wél wisten hoe fout de zaak echt zat, er zelf in verstrikt raakten. Deze zaak is de blauwdruk voor zowat elk politiek schandaal of uitgelekte doofpotoperatie sedert die tijd. Meer zelfs, dit is een echt Koude-Oorlogverhaal, zestig jaar voor de Koude Oorlog begon. Het had te maken met de staat van gewapende vrede tussen de toenmalige Europese grootmachten Frankrijk en Duitsland. Los van de politieke en antisemitische elementen was dit het eerste grote schandaal waarin de media een belangrijke rol speelden. Het is niet overdreven om te stellen dat de zaak-Dreyfus de start van de moderne media markeert. Het is ook dankzij de voortschrijdende technologie dat de zaak zo'n ophef maakte: een krant slaagde erin een geheim document te fotograferen en af te drukken. Dat is bovendien het begin van de moderne spionage.'
Hoe belangrijk was het antisemitische element in de hele zaak?
'Ik ben er zeker van dat er geen affaire-Dreyfus was geweest als hij niet Joods was geweest. Dreyfus was de enige hoge Franse militair van Joodse komaf. Toen bekend werd dat er een spion zou zitten in de hogere echelons van het Franse leger, was hij meteen de hoofdverdachte. Hij werd snel veroordeeld, maar al even snel was duidelijk dat het bewijs tegen hem flinterdun was. Maar men durfde hem niet vrij te laten, onder meer omdat het voor nogal wat Fransen zou lijken alsof Joden dan bevoordeeld werden: hij was van relatief rijke afkomst en had rijke Joodse vrienden.'
'De zaak-Dreyfus legde bloot hoe diep het antisemitisme zat in de Franse maatschappij. De schaamte toen Dreyfus uiteindelijk werd gerehabiliteerd, was groot. Zelfs Picquart was tot op zekere hoogte een antisemiet, iets wat ik niet verberg in mijn boek. Hij was tenslotte een kind van zijn tijd. Ik wilde dat element duidelijk benadrukken en de waarheid geen geweld aandoen. Mocht dit een slechte Hollywoodfilm zijn, dan zou Picquart inzicht krijgen in zijn eigen denkproces en het antisemitisme afzweren. Dat doet hij niet. Hij blijft de Joden onsympathiek vinden, maar zijn morele plicht om de waarheid niet te verdoezelen is voor hem nog een hoger goed. Daarom eindigt het boek ook met het inzicht dat hij zijn plicht heeft gedaan, ook al werd zijn carrière gefnuikt. Hij is zeker geen man van "bevel is bevel". Hij blijft baas over zijn eigen geweten.'
Uiteindelijk is dit het verhaal van een klokkenluider en in dat opzicht is het heel actueel. Denk maar aan Julian Assange of Edward Snowden.
'Geschiedkundigen en schrijvers van historische romans kijken naar het verleden met de ogen van nu en interpreteren. Onze inzichten in het verleden veranderen doordat ook het heden verandert. Natuurlijk zag ik ook de overeenkomsten met die hedendaagse klokkenluiders. Maar die link ontstaat pas doordat we nu naar de zaak-Dreyfus kijken met deze recente gebeurtenissen in het achterhoofd. Voordien had niemand ooit ingezoomd op Picquart, terwijl hij wel de interessantste figuur is.'
'Die oude verhalen hebben dus nog steeds relevantie. Het is daarom dat ik zo vaak naar dat soort verhalen grijp, of ze zich nu in de Tweede Wereldoorlog of in het oude Rome afspelen. Zo win je twee keer: je roept een haast voorgoed vergane wereld weer op om vervolgens te ontdekken dat er au fond bijna niks verandert in het complexe spel van mensen en machten.'
De Dreyfusaffaire is ook voorgoed gelinkt met Zola en zijn beruchte pamflet "J'accuse". Hoe belangrijk was dat pamflet voor Zola, die op dat moment een beroemd schrijver was?
'Het was de eerste keer dat intellectueel Frankrijk, met Zola als belangrijkste spreekbuis, zich zo openlijk mengde in een gevoelige politieke kwestie. Het is nog steeds een krachtig pamflet, vooral wanneer hij zijn tegenstanders uitdaagt om hem voor het gerecht te slepen als ze dat durven. Bovendien noemt hij ondubbelzinnig namen. "J'accuse" toont ook de groeiende macht van de pers. Vele honderdduizenden exemplaren van de krantL'Aurore werden er die dag verkocht. Vóór Zola's pamflet was de zaak amper een affaire. Nadat het was verschenen, waren er allerlei demonstraties. Er zijn zelfs doden gevallen. Zijn open brief was het echte begin van de affaire-Dreyfus. Hij was wellicht de echte klokkenluider. Een schrijver als klokkenluider: ons beroep heeft dus toch nog zin.'
ROBERT HARRIS
De officier.
Vertaald door Paul Witte, Cargo, 445 blz., 24,90 ? (e-boek 14,99 ?). Oorspronkelijke titel: 'An officer and a spy'.
¨¨¨¨è
John Vervoort ■
Verberg tekst
