Als er een Hollywood-film over je wordt gemaakt, zoals de beursmakelaar Jordan Belfort overkwam in The Wolf of Wall Street, weet je dat je het op een of andere manier gemaakt hebt in het leven. Maar wat als er een Zweedse opera over je wordt gecomponeerd? Wat moet je daar dan van denken? Dat is nochtans wat Hans en Eva Rausing in 2016 overkwam, of toch Hans, want Eva was toen al vier jaar dood.

Hans en Eva leerden elkaar kennen in een afkickkliniek. Hij was voor het eerst met heroïne in contact gekomen op zijn achttiende, toen hij door het Verre Oosten reisde en een stel Italiaanse vrouwen hem wou laten ervaren hoe het aanvoelde om echt high te zijn.

Zij was een Amerikaanse expat, in Hongkong geboren en al sinds haar tienerjaren verslaafd aan alles wat ze te pakken kon krijgen. In 1992 waren ze clean. Ze trouwden, kregen drie kinderen en leken een gelukkig koppel te zijn, tot ze tijdens de oudejaarsnacht van 1999 op 2000 champagne dronken en marihuana rookten. Ze hervielen meteen en maakten van hun slaapkamer hun privédrugshol. Hun huis werd een potemkindorp, schrijft Sigrid Rausing in Maalstroom, een burgerlijke façade waarachter een drama schuilging.

Kindergeluk

In Maalstroom gaat Rausing op zoek naar de beweegredenen van haar broer Hans, en dat blijkt niet makkelijk te zijn. Heel lang blijft ze steken bij de mooie herinneringen die ze aan hem heeft. Grootvader Ruben Rausing was de grondlegger van het Tetra Pak-imperium, het grootste verpakkingsbedrijf ter wereld. Geld was dus nooit een probleem. De familie woonde luxueus in Londen en bracht de zomervakanties door in het land van oorsprong Zweden: zon, water, bossen en heel veel kindergeluk. 'Ik merk dat ik moeite heb om met het verhaal te beginnen', schrijft Rausing. 'Ik schrijf er omheen.'

Maar dat kan ze natuurlijk niet lang volhouden. Ooit moet de stier bij de hoorns gevat worden, en wanneer dat gebeurt, levert dat geen mooi plaatje op. Hans, en vooral Eva, gingen door steeds gruwelijker diepten van ellende, met als culminatiepunt Eva die aan de deur van de Amerikaanse ambassade waar ze uitgenodigd was voor een feestje betrapt wordt op het bezit van crack. Tijdens de daarop volgende huiszoeking wordt ook heroïne en 80 gram cocaïne gevonden bij de Rausings.

De schandaalpers smult ervan, de sociale dienst stelt een onderzoek in en acht het aangewezen de drie kinderen weg te halen bij hun ouders en ze onder voogdij van Sigrid te plaatsen. Voor Eva en Hans was dat het moment om zich van hun familie af te wenden en zich helemaal over te geven aan hun waanzin. Eva kende de moordenaar van Olof Palme, de socialistische premier van Zweden die in 1986 op straat werd doodgeschoten, zei ze tegen iedereen die het wilde horen: de vader van Hans en Sigrid.

Rausing gaat in haar boek op zoek naar de redenen voor verslaving. Die blijken nogal eens genetisch van aard te zijn, haalt ze de recentste wetenschappelijke publicaties aan. Maar die genetische aanleg ontwikkelt zich pas tot een echte verslaving als ook de omgeving daarvoor ideaal is. Misschien, constateert ze, heeft die rijke afkomst, die tot overvloed en verveling leidde en het Hans bijzonder moeilijk maakte om boven zijn voorvaderen uit te groeien, hem wel de das omgedaan.

Harddrugs zijn niet alleen funest voor de verslaafde zelf, toont Rausing, maar ook voor zijn omgeving, want die lijdt mee. Op een bepaald moment was Sigrid zo met Hans begaan dat ze depressief werd en overging tot automutilatie. Ze werd een patiënt in dezelfde instelling waar haar broer zat, probeerde zichzelf een alcoholverslaving aan te praten, maar diende uiteindelijk toe te geven dat zij anders was dan Hans. Een inzicht dat versterkt werd door een decennium psychoanalyse, verklapt ze, al zijn die gedeeltes niet meteen een verrijking voor het boek. De zwakste passages in Maalstroom zijn immers deze waarin Rausing Freud en Lacan van stal haalt in een poging door te dringen tot de psyche van Hans en haarzelf. Jammer, want Rausing kan echt wel goed schrijven. Ze is niet voor niets redacteur van Granta en uitgever van Granta Books.

Wandelend geraamte

Eva stierf in 2012, geveld door een falend hart. Ze had toen al een jaar of zes een pacemaker die ter hoogte van haar sleutelbeen scherp door haar dunne huid stak. Wanneer ze tijdens een feestje in het toilet haar uitgemergelde gezicht ging poederen, poederde ze lachend haar pacemaker mee, alsof men daardoor niet langer zou zien dat ze een wandelend geraamte was. 'Het is gewoon niet grappig meer', merkte iemand daarover op tegen Sigrid, maar was het dat ooit geweest?

De Bezige Bij, 223 p., 19,99 euro. Vertaald door Anne Roetman en Thijs van Nimwegen.

Verberg tekst

In Amerika is I remember van Joe Brainard een cultboek. Daarin vertelt de schrijver hoe hij opgroeide in de jaren 1940 en 1950. Elke zin van dit begeesterende werkstuk begint met de woorden 'I remember'. De beschrijvingen van Sigrid Rausings kinderjaren in Maalstroom doen denken aan het werk van Brainard. En ook aan Marcel Proust, dat krijg je al snel wanneer een auteur het leven in zintuiglijke details verkent. Herinneringen aan de geur van geraniums en anjerzeep, en aan spelletjes uit de kindertijd sieren de openingsbladzijden van Rausings memoires, maar de idylle heeft een wilde kant. De kinderen kijken naar horrorfilms en krijgen veel - misschien wel te veel - vrijheid.

In 1980 verhuist Sigrid Rausing, dan nog een kind, met haar ouders, broer Hans en zus Lisbet naar Engeland. In Zweden zijn de Rausings beroemd. De grootvader was de oprichter van Tetra Pak, een verpakkingsbedrijf dat uitgroeide tot een mondiale speler. De roddelpers - eerst enkel die in Zweden, later ook die in Engeland - hield de clan scherp in de gaten.

In 1992 trouwde Sigrids broer Hans met Eva, die hij leerde kennen in een afkickkliniek. Beiden waren er patiënt. Ze kregen drie kinderen, maar in 1999 begon het paar opnieuw heroïne te gebruiken. Er kwamen sociaal werkers bij te pas, de kinderen werden na verloop van tijd bij Sigrid ondergebracht. Eva overleed uiteindelijk in 2012 aan hartfalen, een gevolg van haar verslaving. Hans verborg haar lichaam wekenlang in hun luxueuze Londense huis. Toen alles uitkwam, stortte de pers zich op het drama. De vele krantencitaten in het boek laten zien hoezeer Zweden en Engeland in de ban waren van de strijd om de voogdij van de kinderen en van Eva's dood.

Sigrid Rausing, eigenaar en uitgever van de befaamde uitgeverij Granta Books, schreef haar relaas omdat niemand binnen de familie de feiten op een rijtje zette, terwijl de verslaving van Hans en Eva het ergste was wat hun ooit was overkomen. Ze wilde de gebeurtenissen doorgronden. Ze citeert schrijver David Grossman, die zijn zoon verloor in het conflict tussen Israël en de Hezbollah in 2013, en die zegt dat het onder woorden brengen van emoties ons menselijk maakt.

Pacemaker

Zijn Hans, Lisbet en zij gemaakt van dezelfde hoofdingrediënten, zoals Sigrid altijd vermoedde? Is de verslaving van haar broer net zo'n psychische afwijking als haar eigen depressies?

Om deze vragen te doorgronden graaft ze in het verleden. Haar grootmoeder aan moederskant kwam uit Noord-Zweden, had een hard leven en mystieke gaven. De broer van die grootmoeder pleegde zelfmoord. Ook aan vaderskant is er sprake van genetische belasting. Rausing presenteert de theorieën van neurologen en verslavingsdeskundigen. Een van hen is professor Heilig. Die stelt dat verslaafden meer pijn voelen dan anderen en dat we hen daarom zouden moeten omhelzen. Rausing vindt, achteraf bekeken, dat ze haar broer en schoonzus vaak te lief en begripvol heeft aangepakt en heeft daar schuldgevoelens over, al werkte de harde aanpak van anderen in de familie evenmin. Ze beschouwt verslaving als een spectrumstoornis: iedereen bevindt zich ergens op het spectrum. De genen spelen een rol, maar de factor tijd net zozeer: 'Wat we zijn en wat we worden, kan wezenlijk veranderen.'

Rausing vertelt haar verhaal niet netjes chronologisch, haar onderzoek verloopt niet lineair. In het begin draait ze bewust om de hete brij heen, het is allemaal te pijnlijk. De rechtszaken - Eva beschuldigde haar schoonzussen Sigrid en Lisbet van ontvoering van haar kinderen -, de eindeloze correspondenties, de smeekbedes, de verwijten, de opflakkering van hoop: de schrijfster blikt er niet graag op terug. Versnippering past bij deze memoires. Bovendien heeft Rausing door haar depressies last van geheugenverlies en zijn sommige episodes vervaagd.

Ze herleest haar dagboeken en mails, maar vult de gedachten en emoties van andere betrokkenen niet in, een verstandig besluit. Maalstroom is niet alleen een sterke analyse, maar evengoed een lyrisch werkstuk, opgetrokken uit sterke beelden. Zo beschrijft Sigrid hoe Eva voor de spiegel stond en de huid over de pacemaker onder haar sleutelbeen poederde, 'er een grap van maakte'. Door wat ze heeft meegemaakt, houdt ze iedereen in haar omgeving nauwlettend in de gaten: zichzelf, haar zoon, de drie kinderen van Eva en haar broer. Als haar man meer dan een glas drinkt, wordt ze al zenuwachtig. Sensatiezucht is haar vreemd, al minimaliseert ze evenmin. Ze heeft de juiste toon gevonden, die van Maalstroom literaire memoires maakt.

Vertaald door Anne Roetman en Thijs van Nimwegen, De Bezige Bij, 224 blz., 19,99 € (e-book 9,99 €). Oorspronkelijke titel: 'Mayhem'.

Verberg tekst

Op maandag 9 juli 2012 ontdekte de Londense politie het lichaam van Eva Rausing in wat de tabloids omschreven als een drugshol. Het lijk, dat verborgen lag onder dekzeilen, afval en flatscreens, was in verregaande staat van ontbinding. Onderzoek van haar pacemaker zou uitwijzen dat haar hart het al twee maanden eerder had begeven. Het ‘drugshol’ is de master bedroom van een opulente en verder keurig onderhouden villa die op 70 miljoen pond werd geschat. Haar man Hans Kristian Rausing is een telg van de Zweedse Rausing-familie die fortuin vergaarde met de uitvinding van de Tetra Pak, het gelamineerde drinkkarton dat je in zowat elke koelkast ter wereld aantreft. Kristian en Eva stonden behalve om hun filantropie ook bekend als zware druggebruikers en regelmatige bezoekers van afkickcentra.

Tevergeefse bezoeken, zo concludeert Kristians zus Sigrid, die in Maalstroom haar herinneringen aan de periode op een rijtje zet. Zo werd Eva ooit betrapt met crack in haar handtas toen ze een feestje op de Amerikaanse ambassade wilde bijwonen, wat dan weer tot een huiszoeking leidde waarbij tachtig gram cocaïne werd ontdekt. Met de hulp van een topadvocaat kwam het echtpaar ervan af met een tik op de vingers: omdat ze zo rijk waren, kon hen enkel bezit worden aangewreven – mensen met zoveel geld hoeven niet te dealen, was de perfide redenering. Later raakte het drugskoppel alsnog de voogdij over hun vier kinderen kwijt en ze verzonken in verregaande paranoia – op een bepaald moment beschuldigde Eva haar schoonvader zelfs van de moord op Olof Palme, de in 1986 neergeschoten Zweedse premier. Al hun Londense escapes werden natuurlijk breed uitgesmeerd in de rioolpers, tot vermaak van de goegemeente.

Sigrid Rausing graaft diep in de tragische neergang van haar broer en schoonzus. Ze gaat te rade bij de wetenschap – is verslaving genetisch bepaald? –, onderzoekt of Freud, zelf een notoir cokegebruiker, iets zinnigs te vertellen heeft over vaderhaat en betrekt de hele wereldliteratuur in het familiedrama. Tegelijk vertelt ze op integere wijze haar eigen verhaal; over hoe ze voor haar ontvoogde neefjes en nichtjes zorgt, over haar constante angst voor een overdosis, over de zes jaar waarin ze niets meer van haar broer hoorde. Hoewel ze waarschuwt voor druggebruik wordt haar betoog nooit paternalistisch of melig. ze wilde gewoon haar kant van het verhaal neerschrijven, haar verdriet verwerken en het onbegrijpelijke begrijpen.

***

De Bezige Bij, (oorspronkelijke titel: Mayhem. A Memoir), 224 blz., € 19,99.

Verberg tekst

De ernstige en destructieve verslaving van een persoon heeft enorme impact op alle familieleden. Samen met de verslaafde gaan zij door alle fasen heen: ontkenning, vechten, berusten, frustratie, onmacht, woede, verdriet, schaamte en schuldgevoel. Altijd de vraag of je het goed doet, of je niet meer had moeten doen of juist minder. Dit vertelt de schrijfster aan de hand van haar eigen ervaring met haar zwaar aan drugs verslaafde broer en zijn vrouw. Omdat ze uit een familie komen die bekend staat om hun enorme fortuin, dat is vergaard met het grootste verpakkingsbedrijf ter wereld (Tetra Pak), is er ook nog eens de onverdeelde aandacht van de roddelpers voor alles wat hen overkomt. De auteur geeft een fragmentarisch verslag van de gebeurtenissen uit hun jeugd, de verslaving, het herstel en de terugval, die eindigt met de dood van haar schoonzus. Met voorbeelden uit onderzoeken en de kunsten en citaten uit de pers en haar eigen archief is dit een persoonlijk en interessant verslag geworden, waarin de auteur zich volledig blootgeeft zonder de privacy van haar familie te schenden. Verberg tekst