Vlaanderen

ROMAN. Na haar successen Zuivering en Als de duiven verdwijnen is nu het debuut van de Finse schrijfster Sofi Oksanen (1977), Een bundel haarspelden, vertaald. Dat debuut laat zich als volgt karakteriseren: György Konrád meets Karl Ove Knausgård meets Marie Darrieussecq; alsof je de door verdrukking en melancholie geteisterde literatuur van het Oostblok doorroert met een open, bekentenisachtige, vertellende stijl en dat overgiet met sensueel-rauwe lichamelijkheid.

Zuivering (2008) is een soort reprise van het eerder verschenen maar nu pas bij ons uitgebrachte Een bundel haarspelden. In beide romans fileert Oksanen drie generaties: grootmoeder, moeder en dochter. De vraag is hoezeer leed doorwerkt. Grootmoeder Sofia maakt de gewelddadige komst van de Russen in Estland mee: haar broers werden vermoord, haar zus naar Siberië gestuurd.

Moeder Katariina trouwt met een Fin en verruilt het communistische Estland voor het kapitalistische Finland. Maar haar schoonfamilie vindt Baltische mensen smerig. Ze krijgt geen baan, al was ze in Estland ingenieur. De Finse en Estse veiligheidsdiensten intimideren haar, omdat haar vader een oorlogsmisdadiger zou zijn. Het is een ingehouden tranendal.

De belangrijkste hoofdpersoon is dochter Anna. Ze is Fins-Ests (net als Oksanen). Esten worden in het oer-Finse dorpje waar ze woont voor Russen aangezien: hoeren. Daar komt bij dat ze vroegrijp en mollig is. Klasgenoten betasten haar onzedelijk. Anna ontwikkelt anorexia; haar schaamte over haar afkomst verandert in schaamte over eten. Haar verhaal is een dagboek waarin ze van de arts haar eetgedrag moet analyseren.

Geregeld is dat vermakelijk, soms is dat hard en pijnlijk treffend. Maar het wordt ook meer van hetzelfde: de zoveelste groteske baksessie vol pasteien voor haar lief die niet komt opdagen, waarna het allemaal in haar buik belandt en vervolgens in de pot. Oksanen spint het uit, en datzelfde geldt voor de in beginsel zo sterk, onderkoeld beschreven verschillen tussen Oost en West. Daardoor raakt de (boeiende) verhaallijn enigszins bedolven onder herhalingen. Duidelijk dus een debuut, waarin Oksanen zich net te gretig op de woorden wierp.

FLEUR SPEET ■

Verberg tekst

Z uivering (2009) heeft veel veranderd voor Sofi Oksanen. Die roman - waarin ze een beeld schetst van de traumatiserende geschiedenis van Estland in de 20ste eeuw, met de bezetting door nazi's en communisten, de repressie, de onafhankelijkheid na de versplintering van de Sovjet-Unie in 1991 - bracht de Finse schrijfster talloze literaire prijzen en internationale faam.

Haar volgende roman,Als de duiven verdwijnen (2013), verscheen in een eerste oplage in het Fins meteen op 100.000 exemplaren, in een taalgebied van amper meer dan 5 miljoen moedertaalsprekers. Net alsZuivering boodAls de duiven verdwijnen een blik op de grotendeels onbelicht gebleven Estse geschiedenis. In interviews lichtte Oksanen toe dat beide romans deel uitmaakten vanQuartet, een vierdelige reeks over de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog en de opsplitsing van Europa vanuit het perspectief van een klein Oost-Europees land.

Vijf jaar voorZuivering was Oksanen gedebuteerd metEen bundel haarspelden. Dat boek, het eerste deel van haar vierluik, is nu pas in het Nederlands vertaald. Oksanen vertelt het verhaal van drie generaties vrouwen, van de Tweede Wereldoorlog tot de Estse onafhankelijkheid. De grootmoeder beleeft de terreur van de nazi's en de Sovjets op het armoedige Estse platteland. De moeder wordt in de jaren 70 ingenieur en krijgt met een Fin een dochter in Finland, maar verbergt haar roots omdat Finnen neerkijken op Esten. Wanneer moeder en dochter op bezoek gaan bij grootmoeder, doen ze dat met koffers vol 'hulpgoederen', want Finland is vrij en rijk, en Estland niet.

Diamanten

Oksanen wil in de eerste plaats vertellen hoe de Esten geleden hebben onder de bezetting. Die verhalen houdt ze vervolgens aan alle kanten tegen het licht. Ze wil de stemmen laten horen die voorheen niet werden gehoord.

Door voortdurend te schakelen tussen de jaren 40, de jaren 70 en de jongste decennia, laat ze zien dat het lijden overal is. De meeste aandacht gaat naar de problemen van de dochter, die worstelt met haar dubbele identiteit. Anna heeft boulimie en weet: wat zichtbaar is, is kwetsbaar, dus je kunt maar beter proberen te verdwijnen. Ze braakt haar problemen uit. Oksanen laat de moeizame vorming van Anna's identiteit knap weergalmen in de vorming van de nationale Estse identiteit en staat. Wanneer Anna met haar afkomst in het reine komt, kan ze dat ook met haar eetstoornis.

Dat is ambitieus voor een debuut, maar als iemand deze verhalen kon vertellen, is het wel Sofi Oksanen. Ze heeft zelf eetstoornissen gehad, en is de dochter van een Finse elektricien en een Estse ingenieur, waardoor ze kan putten uit haar eigen ervaringen. Hoewel ze op minder dan honderd kilometer van elkaar liggen, waren Estland en Finland lang grote onbekenden voor elkaar. Dat heeft onder meer te maken met de gematigde houding van Finland tegenover de Sovjet-Unie - in tegenstelling tot bijvoorbeeld Noorwegen, dat de Estse regering in ballingschap onderdak bood. Oksanen schrijft als bevoorrecht waarnemer over de dromen en verlangens van mensen zoals haar moeder, die naar een betere toekomst vluchtten, over de beperkingen achter het IJzeren Gordijn, of over hoe weinig vanzelfsprekend basisvrijheden en betrouwbare autoriteiten zijn.

Tristesse

Een vrolijk boek isEen bundel haarspelden niet - Oksanen heeft niet de gewoonte zichzelf of haar onderwerpen te relativeren. Maar dankzij haar tomeloze ambitie, haar flair en haar krachtige poëtische stem hindert dat niet. Oksanen maakt de tristesse van het leven in de Sovjet-Unie aanschouwelijk, met de schaarste en de ontbering, maar ook de deportaties, de werkkampen en de onmogelijke quota van de kolchozen.

De verhaallijnen rond de grootmoeder en de moeder zijn de sterkste. Het verhaal van Anna en haar eetstoornis, Oksanens typisch problematische omgang met het lichaam, komt soms wat gezocht over, en is in elk geval te lang uitgesponnen. Maar dat is detailkritiek voor dit indrukwekkende debuut.

Oksanen mag worden beoordeeld op haar hoger doel: literatuur gebruiken om historische gebeurtenissen begrijpbaar te maken, en zo hopelijk trauma's op te lossen. Door een abstracte geschiedenis te individualiseren wil ze de lezers empathie laten voelen. En daar slaagt ze wonderwel in. Maar dat wil nog niet zeggen dat alles zomaar goed komt. Het hedendaagse Estland is dan wel vrij, maar daarom is Anna nog niet genezen. Het lijden gaat nooit over.

SOFI OKSANEN

Een bundel haarspelden.

Vertaald door Marja-Leena Hellings en Sophie Kuiper, Ambo/Anthos, 445 blz., 21,99 ? (e-boek 12,99 ?).

De auteur: brak internationaal door metZuivering enAls de duiven verdwijnen, en is nu wellicht de belangrijkste Finse auteur.

Het boek: haar debuut uit 2003, over drie generaties vrouwen in Estland en Finland, van de Tweede Wereldoorlog tot de Estse onafhankelijkheid.

ONS OORDEEL: krachtig en poëtisch, maakt historische gebeurtenissen begrijpbaar, en lost zo trauma's op.

¨¨¨¨è

Alexander Van Caeneghem ■

Verberg tekst

Anna woont in Finland en haar Estische moeder is tijdens de Sovjettijd met een Fin getrouwd en geëmigreerd. De dagelijkse ellende en hypocrisie van het communistische systeem in Estland wordt gedetailleerd beschreven, evenals de effecten ervan op het persoonlijk leven van o.a. Anna, die haar Estische wortels moet verdoezelen en daarmee een deel van zichzelf, wat tot ernstige eetstoornissen (boulimia) leidt en wantrouwen tegenover haar medemens. De communistische terreur in Estland tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, getoond via de lotgevallen van Anna's familie, geeft het verhaal historisch perspectief. Dit was het debuut van de Finse schrijfster Oksanen, zelf half Estisch, van wie twee latere romans in het Nederlands vertaald zijn ('Zuivering' en 'Als de duiven verdwijnen'). Een wat al te uitgesponnen roman met een thematiek die sterk verwant is aan haar andere romans. Voor literatuurlezers, geïnteresseerden in Estland en de praktijk van het reële communisme. Kleine druk.