Het debuut van Sofi Oksanen is pas vertaald. Net als in haar bestsellende latere romans focust ze inEen bundel haarspelden op de trauma's van Estland. Alexander Van Caeneghem
Z uivering (2009) heeft veel veranderd voor Sofi Oksanen. Die roman - waarin ze een beeld schetst van de traumatiserende geschiedenis van Estland in de 20ste eeuw, met de bezetting door nazi's en communisten, de repressie, de onafhankelijkheid na de versplintering van de Sovjet-Unie in 1991 - bracht de Finse schrijfster talloze literaire prijzen en internationale faam.
Haar volgende roman,Als de duiven verdwijnen (2013), verscheen in een eerste oplage in het Fins meteen op 100.000 exemplaren, in een taalgebied van amper meer dan 5 miljoen moedertaalsprekers. Net alsZuivering boodAls de duiven verdwijnen een blik op de grotendeels onbelicht gebleven Estse geschiedenis. In interviews lichtte Oksanen toe dat beide romans deel uitmaakten vanQuartet, een vierdelige reeks over de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog en de opsplitsing van Europa vanuit het perspectief van een klein Oost-Europees land.
Vijf jaar voorZuivering was Oksanen gedebuteerd metEen bundel haarspelden. Dat boek, het eerste deel van haar vierluik, is nu pas in het Nederlands vertaald. Oksanen vertelt het verhaal van drie generaties vrouwen, van de Tweede Wereldoorlog tot de Estse onafhankelijkheid. De grootmoeder beleeft de terreur van de nazi's en de Sovjets op het armoedige Estse platteland. De moeder wordt in de jaren 70 ingenieur en krijgt met een Fin een dochter in Finland, maar verbergt haar roots omdat Finnen neerkijken op Esten. Wanneer moeder en dochter op bezoek gaan bij grootmoeder, doen ze dat met koffers vol 'hulpgoederen', want Finland is vrij en rijk, en Estland niet.
Diamanten
Oksanen wil in de eerste plaats vertellen hoe de Esten geleden hebben onder de bezetting. Die verhalen houdt ze vervolgens aan alle kanten tegen het licht. Ze wil de stemmen laten horen die voorheen niet werden gehoord.
Door voortdurend te schakelen tussen de jaren 40, de jaren 70 en de jongste decennia, laat ze zien dat het lijden overal is. De meeste aandacht gaat naar de problemen van de dochter, die worstelt met haar dubbele identiteit. Anna heeft boulimie en weet: wat zichtbaar is, is kwetsbaar, dus je kunt maar beter proberen te verdwijnen. Ze braakt haar problemen uit. Oksanen laat de moeizame vorming van Anna's identiteit knap weergalmen in de vorming van de nationale Estse identiteit en staat. Wanneer Anna met haar afkomst in het reine komt, kan ze dat ook met haar eetstoornis.
Dat is ambitieus voor een debuut, maar als iemand deze verhalen kon vertellen, is het wel Sofi Oksanen. Ze heeft zelf eetstoornissen gehad, en is de dochter van een Finse elektricien en een Estse ingenieur, waardoor ze kan putten uit haar eigen ervaringen. Hoewel ze op minder dan honderd kilometer van elkaar liggen, waren Estland en Finland lang grote onbekenden voor elkaar. Dat heeft onder meer te maken met de gematigde houding van Finland tegenover de Sovjet-Unie - in tegenstelling tot bijvoorbeeld Noorwegen, dat de Estse regering in ballingschap onderdak bood. Oksanen schrijft als bevoorrecht waarnemer over de dromen en verlangens van mensen zoals haar moeder, die naar een betere toekomst vluchtten, over de beperkingen achter het IJzeren Gordijn, of over hoe weinig vanzelfsprekend basisvrijheden en betrouwbare autoriteiten zijn.
Tristesse
Een vrolijk boek isEen bundel haarspelden niet - Oksanen heeft niet de gewoonte zichzelf of haar onderwerpen te relativeren. Maar dankzij haar tomeloze ambitie, haar flair en haar krachtige poëtische stem hindert dat niet. Oksanen maakt de tristesse van het leven in de Sovjet-Unie aanschouwelijk, met de schaarste en de ontbering, maar ook de deportaties, de werkkampen en de onmogelijke quota van de kolchozen.
De verhaallijnen rond de grootmoeder en de moeder zijn de sterkste. Het verhaal van Anna en haar eetstoornis, Oksanens typisch problematische omgang met het lichaam, komt soms wat gezocht over, en is in elk geval te lang uitgesponnen. Maar dat is detailkritiek voor dit indrukwekkende debuut.
Oksanen mag worden beoordeeld op haar hoger doel: literatuur gebruiken om historische gebeurtenissen begrijpbaar te maken, en zo hopelijk trauma's op te lossen. Door een abstracte geschiedenis te individualiseren wil ze de lezers empathie laten voelen. En daar slaagt ze wonderwel in. Maar dat wil nog niet zeggen dat alles zomaar goed komt. Het hedendaagse Estland is dan wel vrij, maar daarom is Anna nog niet genezen. Het lijden gaat nooit over.
SOFI OKSANEN
Een bundel haarspelden.
Vertaald door Marja-Leena Hellings en Sophie Kuiper, Ambo/Anthos, 445 blz., 21,99 ? (e-boek 12,99 ?).
De auteur: brak internationaal door metZuivering enAls de duiven verdwijnen, en is nu wellicht de belangrijkste Finse auteur.
Het boek: haar debuut uit 2003, over drie generaties vrouwen in Estland en Finland, van de Tweede Wereldoorlog tot de Estse onafhankelijkheid.
ONS OORDEEL: krachtig en poëtisch, maakt historische gebeurtenissen begrijpbaar, en lost zo trauma's op.
¨¨¨¨è
Alexander Van Caeneghem ■
Verberg tekst