"Ze zou heel wat aan te merken hebben op het boek. Het wordt soms heel intiem. Maar ik zou haar zeggen: zonder pijn geen zijn." Tom Lanoye moest de afgelopen jaren afscheid nemen van beide ouders. Josée Verbeke, amateuractrice en moeder van een schrijver, werd de spraak voorgoed ontnomen door een kleine bloedklonter. Een proces van meedogenloze aftakeling zette zich in en eindigde enkele jaren later in de dood. Vorig jaar ging Lanoyes vader op 88-jarige leeftijd zijn vrouw en muze achterna. Een boek over dat monument van een moeder en actrice drong zich op. "Enerzijds wilde ik wegkruipen. Aan de andere kant wilde ik grote literatuur maken. Het gaat tenslotte om de hommage aan je moeder. Ik moest naakt gaan, en zowel de mooie als wrede scènes zonder verbloeming neerschrijven."

"De wreedste scène is het moment dat ik mijn moeder door enkele ambulanciers moest laten wegvoeren uit haar geliefde flatje. Ze was zo agressief en onhandelbaar geworden dat me geen andere keuze werd gelaten. Ze uitte haar woede op mijn vader. Dat terwijl hij mijn moeder zijn hele leven lang heeft verafgood. Hij was haar man, maatje en fanclub, en van die fanclub was hij de voorzitter, de penningmeester en de secretaris tegelijk. Het was ondraaglijk om zien: mijn lieve vader die zij naar de nek greep en probeerde te wurgen. Maar het was geen uitdrukking van haat, het vormde simpelweg een onderdeel van wat zo'n beroerte met een mens kan doen."

Hoe breekbaar die sterke vrouw kon zijn, blijkt al eerder in het boek, namelijk bij de dood van Toms broer na een verkeersongeval. Kort zocht ze heil in verdovende middelen. "Ze kon haar verdriet aanvankelijk geen vorm geven. Later vond ze rust in een zeker spiritualisme. Iets wat ik als ongelovige niet kon begrijpen, maar wel begrip voor toonde."

Uit de kast

Sprakeloos gaat ook het eerste gesprek met zijn ouders over zijn homoseksualiteit niet uit de weg. "Ik heb lang gewacht met uit de kast te komen tegenover haar, door dat grote verdriet om mijn broer. Ik wist dat ik een moedermoord ging plegen. Hoe moest ze als ouder reageren? Ze had in die tijd nog geen voorbeeld. Haar aanvankelijke furie ging niet zozeer om afkeer dan om angst: wat ging mij overkomen? Hoe ging ons gezin behandeld worden? Ze voelde zich ook bedot: als ik het haar als tiener had verteld, had ze me misschien nog kunnen herkneden." (lacht)

"Zo'n 'coming out-gesprek' is een belangrijk gegeven in je leven. Maar het is eveneens zo'n irrelevant iets als je er naar terugblikt tijdens die laatste momenten met je moeder waarin je haar naar de wc draagt en ververst. Ze had me gezegd dat haar iets dergelijks niet mocht overkomen. "Vergiftig mij, wurg mij, schiet mij neer", heeft ze me verzocht. Ik heb het niet gedaan. Ik was machteloos. Ik wilde het zo graag doen voor haar, maar ik wist niet hoe. Drie maanden te laat heb ik eindelijk gevraagd haar te laten gaan. Hoe onbelangrijk is seks naast zo'n laatste schermutseling?"

Ondanks de rouw die van de pagina's spat, probeert Lanoye even energiek als altijd een antwoord te formuleren op zwartgalligheid. "Twee belangrijke vragen dringen zich tijdens het ouder worden op: Hoe raak ik niet verbitterd? Des te heftiger en intenser leven is mijn antwoord op hoe ondankbaar het bestaan kan zijn. En hoe kan ik op een correcte manier sterven? Er kan tegenwoordig zoveel meer in de geneeskunde, maar we moeten op onze hoede zijn want daarin schuilt net ook iets pervers. De farmaceutische industrie ziet geld in het in leven houden van mensen. Ik begrijp de omzichtigheid als het om levensbeëindiging gaat, maar laten we dat element van geldklopperij niet uit de discussie laten. Anders laten we mensen in de steek."

De fermette-Vlaming

Zoals we van Lanoye gewoon zijn, schuilt in de terugkeer naar zijn jeugd in Sint-Niklaas ook een politiek laagje. "Ondanks de roep naar een terugkeer naar de jaren vijftig is het gedaan met dat soort Vlaanderen. Er is een nieuwe soort Vlaming opgestaan: de fermette-Vlaming. Die gaat studeren in de stad, zoekt er een lief en woont er een paar jaar op een loft. Als aan kinderen wordt begonnen, zet de terugkeer naar het Vlaamse platteland met hacienda en 4x4 zich in. Ik betreur die omheinde maatschappij zonder hekken. Investeer in de stad. De nestwarmte die de verzuiling en Vlaamse kleinschaligheid ooit inhield, is toch onomkeerbaar weg. Tijd om een nieuw Vlaanderen te bouwen."

Verberg tekst

'Mag het iets meer zijn, madam?' Je hoort het nu soms nog in de beenhouwerszaak om de hoek en het was schering en inslag in de Sint-Niklaase slagerij van de ouders van Tom Lanoye. De dagelijkse mantra van moeder Josée zou het motto kunnen zijn geweest van Sprakeloos , het nieuwste boek van Lanoye waarin hij vooral het verhaal wil vertellen van zijn drie jaar geleden gestorven moeder. Toen al vatte hij het plan op om een hommage voor haar te schrijven maar, aldus de zoon, hij moest wachten tot zijn vader vorig jaar overleed voordat hij er echt werk van kon maken.

In de eerste helft van Sprakeloos blijft Lanoye de karwei eindeloos voor zich uit schuiven. Hij vertelt 'het verhaal van het verhaal' en slaat daarbij uitgebreid mea culpa. Hoe komt het toch dat hij steeds maar alibi's verzon om niet te hoeven beginnen aan dat lang beloofde moederboek? De tweede helft van Sprakeloos geeft het eloquente antwoord op die vraag: de neergang van zijn moeder na haar beroerte was zo schrijnend voor iemand die als amateuractrice - maar ook in het echte leven - van het woord en van het theater leefde dat de zoon het kwaad had om uitgerekend over dat sprakeloze schandaal te vertellen.

Zodra Lanoye na 162 bladzijden eindelijk werk maakt van dat verhaal, verveelt de lezer zich geen moment meer. De typetjes in zijn ouderlijk huis - van zijn West-Vlaamse grootvader van 150 kilo die als vieruurtje vier lamsruggen binnensloeg tot de buurmoeder en -dochter die hét met elkaar deden - worden met breugeliaanse zwier neergezet. Geleidelijk aan durft ook Lanoye zelf zich te mengen in de kleurrijke mengelmoes van zijn jeugdherinneringen en staat er iets op het spel. De dood van een van zijn oudere broers ('de Lastigste') die zich met zijn Honda te pletter reed tegen een boom (en die ook al ter sprake kwam in Een slagerszoon met een brilletje ) is de prelude op het tragische en pakkende slot van Sprakeloos, waarin zijn moeder door sprakeloosheid en dementie wordt getroffen. Ondertussen vertelt Lanoye onverbloemd hoe moeilijk zijn mama het had met zijn homoseksualiteit en hoe bits en agressief die coming-out wel verliep: 'Ik bén exact als zij, ik zeg om het even wat, om toch maar de bovenhand te krijgen.' Kortom, ten laatste hier wordt duidelijk waar de theatrale Lanoye de mosterd vandaan haalde: bij zijn moeder dus die 'barok tot in haar toastjes' was.

Daarmee is ook de vinger op de wonde gelegd. Lanoye laat het in dit boek te breed hangen en stelt het geduld van de lezer veel te lang op de proef, tot hij eindelijk to the point komt en het relaas van zijn jeugd en ouders serveert. Je moet al een grote fan van Lanoye zijn om een teaser van 162 bladzijden te kunnen appre-ciëren. Lanoye verkondigt bij wijze van zelfverdediging dat hij een maximalist is die zweert bij de magie van een vuilniswagen 'die zijn scheefhangende laadbak leegt boven een bodemloze afgrond' en dat hij niet houdt van minimalistische, uitgepuurde kunst die volgens hem neerkomt op 'gemakzuchtig bedrog': 'Minder ís minder. En daarmee uit.' Wit is altijd schoon , de meesterlijke moederroman van Leo Pleysier, bewijst echter met grote vanzelfsprekendheid dat minder wel degelijk meer kan zijn.

Te veel is trop en trop is te veel, zoals die andere zelfstandige slager-populist besefte. En ook Lanoye zelf trouwens, zoals hij eerlijk toegeeft: 'Ik ben natuurlijk ook zelf een soort toneelspeler, een gemankeerde, een hopeloze divo zonder rem.' Op het podium werkt Lanoyes magie van de vuilniswagen meestal wel, maar in de romanliteratuur is schrijven maar al te vaak schrappen en durven te remmen. Dat de jonge Lanoye als proza-auteur wel degelijk kon doseren, bleek trouwens uit zijn autobiografische pareltjes Een slagerszoon met een brilletje en Kartonnen dozen . Spijtig dat de oudere Lanoye daar blijkbaar anders over denkt.

Verberg tekst

Dichter, prozaïst, toneelschrijver en performer Tom Lanoye (1958) heeft een veelzijdig, succesvol en belangrijk oeuvre op zijn naam staan. In de roman 'Sprakeloos' beschrijft hij de aftakeling van zijn markante moeder, wier taalvermogen na een beroerte is geminimaliseerd. Lanoye is een briljant stilist die het zich met dit boek niet gemakkelijk heeft gemaakt. Het gaat over zijn moeder en haar gruwelijke lot, daarmee ook over zijn familie, en ook en vooral over hemzelf. Daarnaast heeft het boek de pretentie ook over taal en literatuur te gaan. Dat is te veel. Niet zelden verliest Lanoye zich in mooischrijverij en wordt de stijl literatuurderig. Bij vlagen is het wel briljant en ontroerend. Dat verwart de lezer. Storend is dat de kleurrijke moeder almaar geen sympathieke persoonlijkheid mag worden; Lanoye schildert zichzelf veel positiever af. De lezer blijft achter met dubbele gevoelens: bewondering en spijt. Gebonden; vrij kleine druk, ruime marges.