Zelf noemde Nobelprijs-winnaar Toni Morrison (1931-2019) Recitatief "een experiment met het weglaten van alle raciale codes in een verhaal over twee personages van verschillend ras, voor wie raciale identiteit van cruciaal belang is".

Nu het in boekvorm is uitgegeven, met een even lang en scherpzinnig voorwoord van Zadie Smith, dat je overigens beter als nawoord kunt lezen, blijkt Recitatief een briljante literaire hersenkraker. Concreet en confronterend, speels en bloedserieus tegelijk. Het gaat over Roberta en vertelster Twyla, die beiden op 8-jarige leeftijd door de jeugdzorg naar kindertehuis St. Bonny in New York zijn gebracht.

De meisjes vormen algauw een (nood)verbond, mede omdat de 'echte weeskinderen' met 'beeldschone dode ouders in de hemel' niet met hen willen spelen. Zij zijn 'afgedankt'. En ook direct duidelijk is dat ze 'een soort peper-en-zoutstel' waren.

Alleen: wie wit is en wie zwart krijgen we niet te lezen. Terwijl het onvermijdelijke gissen ernaar vooral onthult welke vooroordelen en stereotypen er in onze hoofden leven, of welke we vermoeden in die van de ander.

Dat gebeurt in hun kinderjaren, bijvoorbeeld wanneer Twyla's moeder, Mary, zegt dat 'ze nooit hun haren wassen en dat ze raar ruiken', of we over diezelfde moeder lezen dat popcorn met een blikje chocolademelk 'haar idee van avondeten' was. En in de scènes waarin de twee elkaar later in hun levens kortstondig terugzien.

Hotpants

Zo is er dat moment dat Twyla in een wegrestaurant werkt, waar Roberta binnenkomt in hotpants, met een 'grote, woeste haardos', vergezeld door twee hippiemuzikanten. Is dat beschreven uiterlijk (we leven in de jaren 80) typisch zwart of wit? En wat zegt het dat Roberta Twyla belachelijk maakt omdat ze niet weet wie Jimi Hendrix is?

Of jaren later, als Roberta getrouwd is met een weduwnaar en in de chique wijk Annandale woont. Twyla denkt: 'Voor hen is alles zo makkelijk. Zij hebben het idee dat de wereld aan hun voeten ligt.' Maar zijn 'zij' dan witte of rijke mensen?

Een geraffineerde exercitie is het, die Morrison virtuoos volhield. Optimistische (neven)conclusie: dat we tot het eind in het duister tasten, bewijst misschien wel hoeveel 'wij' en 'zij' eigenlijk gemeen hebben.

Verberg tekst

Er zijn van die auteurs van wie je wenste dat er nog een karrenvracht aan romans in het verschiet lag. Omdat ze niet uitverteld lijken en hun werk met het voortschrijden van de tijd juist aan relevantie wint. Zo is het alvast met de Amerikaanse Nobelprijswinnares Toni Morrison, die drie jaar geleden op 88-jarige leeftijd overleed.

Ze mag dan de beate bewondering wegdragen van zowat elke auteur van kleur op aarde, in haar geboorteland is ze zelfs in haar graf nog omstreden. Sinds 2006 stond haar werk niet minder dan zeven keer in de jaarlijkse censuurparade van de vereniging van Amerikaanse bibliotheken. Die maakt een lijst van boeken die men het vaakst probeert uit de rekken te krijgen. In het gros van de gevallen betreft het haar debuut The bluest eye (1970), maar soms wordt ook tegen Beloved klacht ingediend. Vorig jaar bleek Morrison's eerste roman alweer gestegen van de negende naar de achtste plaats.

Morrison schreef in totaal elf romans, een behoorlijk aantal essays en welgeteld één kort verhaal, Recitatief. Dat verscheen in 1983 in Confirmation: An anthology of African American women en is nu in het Nederlands vertaald en apart uitgegeven. Merkwaardig genoeg wordt het voorafgegaan door een eerder in The New Yorker gepubliceerd, inleidend stuk van de Britse Zadie Smith, die meer pagina's nodig heeft dan de Nobelprijswinnares zelf.

Ontrafelende solidariteit

Recitatief is het verhaal van Twyla en Roberta, twee meisjes van acht, die elkaar als jonge vrouwen en vervolgens als moeders opnieuw ontmoeten. Ze zijn eerst bondgenoten maar later ontrafelt hun solidariteit. Hun oorspronkelijke band wortelt in hun korte maar belangrijke tijd in het St. Bonny's weeshuis, waar ze terechtkomen omdat de ene moeder 'de hele nacht danst' en de andere 'ziek' is. Niemand wil met hen spelen daar ze 'geen echte weeskinderen' zijn, 'met beeldschone dode ouders in de hemel. Wij waren afgedankt'.

In de instelling leren ze bijzonder destructieve lessen over macht. Dat gaat via twee vrouwelijke personeelsleden. De directrice - die iedereen geringschattend De Big Bozo noemt - als belichaming van verregaand machtsmisbruik, versus de stomme - en ook dove? - keukenhulp Maggie, die onderaan de wrede institutionele hiërarchie bengelt. Deze twee vrouwen worden beladen symbolen waarnaar Twyla en Roberta terugkeren om te begrijpen hoe ze omgaan met elkaar en met andere vrouwen, terwijl ze worstelen met problematische opvattingen over identiteit.

Kleurfetisjisme

Je zou Recitatief kunnen lezen als een slimme verdraaiing van raciale codes, waarbij de lezer bovenal wordt geconfronteerd met de eigen neiging tot stereotypering. Van meet af aan is duidelijk dat Twyla en Roberta een verschillende huidskleur hebben - 'ze zijn als zout en peper' - maar wie wat is, wordt in het midden gelaten. Nochtans is dat verschil voor henzelf belangrijk. Twyla, de verteller, begint er meteen over, en legt ook uit dat haar moeder haar leerde dat mensen als Roberta 'nooit hun haar wassen en raar ruiken'. Maar wat maakt dat haar? Als blijkt dat Twyla's moeder tijdens haar bezoek een malle groene broek draagt en geen lunch voor haar kind bij zich heeft, is ze dan wellicht zwart? En wat zegt het feit dat Roberta's ma een bijbel meeheeft en een groot kruis draagt?

'Ik ben vastbesloten', zo zei Morrison in een van haar Harvardlezingen in 2016, 'om het goedkope racisme onschadelijk te maken' en om het 'alomtegenwoordige kleurfetisjisme te bevragen en uit te bannen'. Tegelijk vertelde ze tijdens die toespraak - die in haar laatste mini-essay-bundel De herkomst van Anderen (2018) is opgenomen - dat het experiment met een onbepaalde huidskleur aanvankelijk niet zo bedoeld was. Morrison was gevraagd om een scenario te schrijven voor twee actrices - een zwarte en een witte. Daar ze geen idee had wie welke rol zou spelen, schreef ze dat aspect er helemaal uit en gebruikte sociale klasse om een onderscheid te maken. 'De actrices vonden mijn stuk maar niks. Later heb ik het omgewerkt tot een kort verhaal, wat overigens precies het omgekeerde bewerkstelligt van mijn oorspronkelijke plan'. Maar toen stelde ze vast dat de meeste lezers 'zich niet verhouden tot de plot en de karakterontwikkeling, maar verbeten op zoek gaan naar wat ik hun heb onthouden'.

Dat is enigszins sneu want beperkend. Dit korte verhaal alleen lezen als een vernuftig raadsel, is voorbijgaan aan andere, minstens even interessante, kwesties. Hoe vrouwen ten koste van elkaar macht verwerven bijvoorbeeld, door via hun seksualiteit aansluiting te zoeken bij mannen, zoals Roberta doet bij hun ontmoeting als twintigers. Of nog, en wellicht belangrijker: de vraag waarom achtjarigen zouden willen deelnemen aan de mishandeling van de gehandicapte Maggie, zoals Twyla en Roberta elkaar veel later toegeven. Maakt dat hen medeplichtig aan de wreedheid van anderen? Heeft Roberta gelijk als ze zegt 'het willen is het doen'?

Morrison confronteert de lezer met pertinente vragen. Jammer dat ze dat in de toekomst niet meer zal doen.

Vertaald door Nicolette Hoekmeijer, De Bezige Bij, 128 blz., 19,99 € (e-boek 10,99 €).

Oorspr. titel: 'Recitatif'

Verberg tekst

Twyla en Roberta zijn 8 jaar als ze enkele maanden een kamer delen in een tehuis. Wat hen verenigt, zijn de ‘dikke onvoldoendes’ die ze halen; wat hen onder meer van elkaar onderscheidt, aldus Twyla, is dat ze van ‘een heel ander ras’ zijn. Dat onderscheid lijkt ook later, als hun levens elkaar opnieuw kruisen, van belang. Wie wit is en wie zwart, kom je echter niet te weten. Dit verhaal van Toni Morrison, die in 1993 de Nobelprijs voor de Literatuur heeft gewonnen, is nu voor het eerst in het Nederlands vertaald. Het is doelbewust

opgevat als ‘een experiment met het weglaten van alle raciale codes in een verhaal over twee personages van verschillend ras, voor wie raciale identiteit van cruciaal belang is’, geeft ze zelf aan. Toni Morrison (1931-2019) laat de lezer de levens van de protagonisten nauwgezet op alle terreinen observeren, maar geen van die waarnemingen leert wie tot welk ras behoort. Zo dwingt ze ons om na te denken over dat al dan niet bewuste verlangen tot raciale indeling, terwijl ze tegelijk alternatieve vragen voorschotelt. Waaruit is de identiteit van een individu opgebouwd? En vooral, wat bindt individuen in hun gedeelde mens-zijn, over hun verschillen heen? Confronterend én verrijkend, mede door de prikkelende inleiding van Zadie Smith.

Verberg tekst

Een novelle over alles wat ons bindt en alles wat ons van elkaar vandaan houdt. Twyla en Roberta kennen elkaar vanaf hun achtste, toen ze vier maanden met elkaar in de daklozenopvang zaten. Vele jaren later komen ze elkaar een aantal keer tegen. Ook al zijn ze elkaars tegenpolen en krijgen ze telkens slaande ruzie, de twee vrouwen kunnen de diepe band die hen bindt nooit ontkennen of verbreken. Een van de vrouwen is zwart en de andere wit, alleen is niet duidelijk wie zwart of wit is. Het verhaal speelt zich wisselend in het heden en verleden af. Op heldere, intelligente toon geschreven en met name geschikt voor een literair lezerspubliek. Toni Morrison (Lorain, 1931 - The Bronx, 2019) was een internationaal bekende Amerikaanse schrijver, dichter, academisch docent en jeugdauteur. Ze schreef meerdere boeken. Haar werk werd in verschillende landen uitgegeven en won meerdere prestigieuze literaire prijzen, zoals de Nobelprijs voor de Literatuur, de Pulitzerprijs voor Fictie en de American Book Award.'Recitatief' werd oorspronkelijk gepubliceerd in 1983. Verberg tekst