Het is een vaak beproefde en nog steeds af en toe efficiënte marketingtruc. Omhul je nieuwe roman met een waas van geheimzinnigheid. Bewaak de inhoud ervan alsof het de formule voor vernuftig chemisch wapentuig is. En laat de lezer gissen.

Arnon Grunberg en uitgeverij Nijgh & Van Ditmar haalden het kunstje nog eens van stal voor Het bestand. Maar daar bleef het niet bij. Grunberg liet zich tijdens het schrijven van de roman een elektrodepet op zijn hoofd kleven, in het kader van 'The Quantified Writer'. Tijdens dat experiment wilde de Nederlandse schrijver zijn eigen creativiteit meten en het schrijfproces betrappen. Hersenactiviteit, hartslag en gezichtsuitdrukkingen van Grunberg werden nauwlettend gevolgd.

Toch rees er ook scepticisme. Roel Willems, een hersenwetenschapper van de Radboud Universiteit Nijmegen, wimpelde Grunbergs onderzoek weg als een "leuke stunt". "Ik verwacht dat het onderzoek weinig oplevert voor de wetenschap. Daarvoor lijkt het me te vaag." De eerste proeflezers - ook al met snoertjes op de hersenpan - maakten vooral gewag van "walging, minachting, bedroefdheid, boosheid en meevoelendheid".

Ontregeling

En toen plofte het boek op de deurmat. Is de recensent in staat zijn emoties in te tomen? Dat Grunberg zich in Het bestand in de digitale wereld begeeft, laat het omslag met computerchipmotief al vermoeden. Verbaast het dat hij zich ooit zou vergrijpen aan een personage dat het virtuele leven als subsituut van de realiteit ziet? Allerminst. Spoedig wordt duidelijk dat hackers mee aan het roer staan.

Toch zal deze roman je niet vanwege de plot bijblijven. Een spectaculaire aanvulling op zijn indrukwekkende oeuvre kun je Het bestand nauwelijks noemen. Opnieuw geeft Grunberg zich over aan een gewiekst spel tussen hardboiled cynisme en een elegische vorm van overgave.

Grunberg rakelt nogal wat bizarre thema's op en excelleert weer in scènes vol geniepige ontregeling en wrange absurditeit. De uitdrijving van het lichaam is er een van, zijn fascinatie voor de mens als machinerie een ander: 'Het lichaam was een kledingstuk dat uit de mode was geraakt. Je trok het op een dag uit om het nooit meer aan te doen.'

Gevaarlijke maar fysiek afstandelijke seks als machts- en wraakinstrument in een virtuele wereld vormt een volgende rode draad. Net als de lokroep van behoorlijk geschifte samenzweringstheorieën. Talloze personages klampen zich vast aan de reinste onzin, die ze met een uitgestreken gezicht debiteren of terwijl ze 'dansen met een denkbeeldige partner'.

Scherp en snedig knalt dit boek uit de startblokken. Je kunt haast niet anders dan je onderwerpen aan die dwingende toon van Grunberg. Lillian, zijn hoofdpersonage, is een eenzaam creatuur waarin mensenverzamelaar Grunberg gretig zijn klauwen zet. Het schepsel verschuilt zich bij voorkeur achter haar beeldscherm en balanceert op de rand van een geestesziekte. Al noemt ze zich voortdurend 'een producent van normaal gedrag', Lillian blijkt wel erg afwerend tegenover haar Umwelt. De chatrooms maakt ze onveilig als 'Oosterse prinses' of 'Princess Saba'.

Met haar tatoeages, 'haar koeienbillen' en haar eeuwige zak paprikachips leeft ze in een soort cocon. Af en toe loeit ze en haar ouders beschouwt ze als varkens. Vijf afgebroken studies heeft Lillian op de teller, maar ze is wel begiftigd met een dwangmatig talent voor hoofdrekenen. En er is haar rondspokende behoefte aan onderwerping en manipulatie, een drang om haar lichaam op te laten lossen. 'Haar lichaam was haar meest urgente vijand.' Welk trauma moet ze verwerken?

Lillians steeds intensere afkeer van haar eigen lijf levert haar het bewijs dat ze 'tot de voorste voorhoede behoort'. Het is een thema dat Grunberg allang bezighoudt: lichaamloze seks. In Omdat ik u begeer schreef de Verbalerotiker ooit: 'Weinig geeft mij zoveel genoegen als passief naast een vrouw in bed te liggen.'

Humor

Het bestand heeft een onbehaaglijke werking, als het sluipende gif van een slangenbeet, mede door de strak aan de leiband gehouden taal. Grunbergs stijl - vol genadeloze aforismen - heeft aan doeltreffendheid niets ingeboet en thematisch is hij zijn concurrenten weer een paar stappen voor.

En wéér gaan zijn personages onder het mes. 'Om te zien hoe de ander spartelt, terwijl hijzelf nog niet beseft dat hij aan het spartelen is, dat was macht.' Moet je niet altijd op je qui-vive zijn? Het leven is een voortdurend bestand, de angst ligt steeds op de loer: 'De vriend van gisteren is de vijand van morgen.'

Toch zet Grunberg ons ongetwijfeld ook een grote neus. Want let u even op dit cruciale zinnetje. 'De hoogste vorm van ordeverstoring die de mens kon nastreven: humor.' Na Charlie Hebdo krijgt hij meer dan ooit gelijk.

Arnon Grunberg, Het bestand, Nijgh & Van Ditmar, 172 p., 18,50 euro.

DIRK LEYMAN ■

Hide text

Als we het over de kenbaarheid van de werkelijkheid hebben, komen we altijd snel uit bij de grotallegorie van Plato. Die komt erop neer dat wij slechts een schaduw kennen van de werkelijkheid. De wereld om ons heen is niet meer dan een slechte kopie van de 'echte' wereld, die zich in een volmaakte wiskundige ordening buiten de grot, in het licht heeft gevormd en die wij niet kunnen waarnemen.

InHet bestand, alweer de dertiende roman van Arnon Grunberg, staat de niet-waarneembaarheid van die 'echte', volmaakte wereld zoals Plato die beschreef centraal. Computernerd Lillian heeft een hekel aan haar lichaam en gaat op in wat Grunberg de betere wereld noemt: internet. In die wereld heeft Lillian wel vrienden (een anarchistische actiegroep) maar geen waarneembaar lichaam. Lillians 'ware leven' speelt zich in de virtuele wereld af.

Na lange jaren van isolement als internetverslaafde op haar meisjeskamer solliciteert ze bij het bedrijf B Clever. Ze wordt 'geroepen' om het bedrijf, een pionier op het gebied van internetbeveiliging, als receptioniste te dienen. Daar ontmoet ze twee mannen, Seb en Axel, de een nog gekker dan de ander, die interesse in haar hebben. Maar Lillian wil alleen raw food-adept en cyberterrorist Banri Watanuki, die ze dagelijks via het internet spreekt en die haar denken en handelen bepaalt.

Lillian hoopt op een toekomst waarin het lichaam niet meer nodig is, en alle zintuigelijkheid is afgeschaft. Zelf wil ze ook niet aangeraakt worden, letterlijk 'allergisch voor mensen' als ze is. Hoe dat komt? Ze is als jong meisje gedwongen om internetseks te hebben met een pedofiel, die zich tegen een boom te pletter rijdt zodra zijn gedrag bekend wordt gemaakt.

Tekenfilm

Dat ik hier een plotwending opschrijf die sommige lezers liever zelf zouden hebben ontdekt, is niet per ongeluk. Grunberg is sterk in allegorische personages; zijn Lillian is niet zozeer een mens, als wel een vehikel waarmee de schrijver interessante maatschappelijke fenomenen aan kan kaarten. In dit geval: pedofilie, internetverslaving, cyberseks, zelfmutilatie, dierenactivisme, veganisme cyberaanvallen, achtervolgingswaan en sektevorming. Voor de psychologische kant van Lillians ontwikkeling - hoe zij het tragische meisje is geworden dat ze is - tekent Grunberg niet. Zij is op de ene pagina 'normaal' en een paar pagina's verder een psychisch wrak, dat voortdurend in gevecht is met de 'rat' van de pijn en alleen rustig wordt van hoofdrekenen. Op het internet is ze een 'oosterse prinses' of een 'wraakengel' die nergens voor terugdeinst. Het drama van de pedofiel heeft door het ontbreken van een psychologisch kader geen emotionele impact op de lezer en dit vooraf te weten zal zijn leesplezier dus ook niet vergallen.

Grunberg lezen is als kijken naar de Amerikaanse tekenfilmserie Family guy. Beide zijn geestig en gevat en trappen op de staart van de tijdgeest. Plot en psychologie zijn ondergeschikt, of raken zoek in absurdistische wendingen. En zoals de tekenfilmserie vaak moraalloosheid en gebrek aan fijnzinnigheid verweten is, kun je ook Grunberg verwijten weinig verfijnd te werk te gaan. Hij schrijft in paradoxen. Tegenover 'geluk' staat 'pijn', tegenover de 'virtuele' wereld de 'werkelijke', tegenover deze 'aangetaste, verloren' wereld de 'betere' wereld. Zeker aan het einde van het boek, als Axel ook nog eens tot een exclusieve christelijke sekte blijkt te behoren, krijgt de opeenstapeling van ziektes waaraan de samenleving volgens Grunberg lijdt, iets lachwekkends. Is dat erg? Nee, want intussen is er genoeg te genieten van rake zinnetjes en grappige ironische wendingen, en ook zonder een aansprekend plot is de roman geraffineerd gecomponeerd. De oneliners waarvan Grunbergs boeken altijd ritselen werken soms op de zenuwen, maar vaak, zelfs als ze nergens op slaan, ook op de lachspieren.

Een paar boeken geleden leek het er even op dat Grunberg zich zou wagen aan een dieper gevoeld engagement met de wereld. Zou hij zijn ironie afschudden? Het bestand is toch weer meer een klucht dan een klacht. Ook goed.

ARNON GRUNBERG

Het bestand.

Nijgh & Van Ditmar, 172 blz., 18,50 euro (e-boek 11,99 euro).

De auteur: een van de belangrijkste en meest bekroonde Nederlandse schrijvers van zijn generatie. Schrijft ook columns.

Het boek: een vermakelijke zedenschets van de internetgeneratie.

ONS OORDEEL: een literaire variant van Family guy: gevat en scherp, maar weinig fijnzinnig of diepgravend.

Maria Vlaar ■

Hide text

Hoofdpersoon in deze novelle van Grunberg (1971) is de 24-jarige Lillian, een niet al te knappe, eenzame, nog thuis wonende maagd, die na vijf (!) mislukte studies een sociale paria is geworden en zich twaalf uur per etmaal in haar kamertje terugtrekt in een obscuur online wereldje. Daar geilt ze zielloos geile mannen op en voelt ze zich, behalve een oosterse prinses een wraakengel: met behulp van twee virtuele ‘vrienden’ ontmaskert ze een dierenactivist die pedofiel blijkt (en die daarna zelfmoord pleegt). Op advies van haar virtuele mentor, Banri Watanuki, neemt ze een baan aan als receptioniste bij het cybersecuritybedrijf BClever. Daar ontmoet ze Seb en Axel, twee mannen met uiterst (wereld)vreemde opvattingen, met wier hulp ze haar droom, leven zonder lichaam in een volmaakte, online wereld, wil realiseren. Totdat alles escaleert. Herkenbare Grunberg-personages (allegorisch, wereldvreemd, cynisch), prettig leesbare stijl (relatief korte zinnen, veel vergelijkingen, gevatte aforismen), maar een matig plot, te veel ongeloofwaardige, bizarre, schokkende gebeurtenissen en te veel thema’s. Geschreven als experiment: Grunberg liet al schrijvend zijn creativiteit wetenschappelijk meten, daarna werden bij 350 lezers de emoties gemeten. Hide text