Er zijn al zoveel boeken over de oorlog en de Jodenvervolging. Dus waarom er nog een bij doen, vraagt Bart van Es zich halverwege Ver-geet-mij-niet af. 'Er zijn ook al zoveel liedjes over de liefde', repliceert Lien de Jong. Zij is het onderwerp van Van Es' boek. Zij was een Joods meisje uit Den Haag dat uit de handen van de nazi's en hun Nederlandse collaborateurs gered werd. Van Es is de kleinzoon van de reddende engelen. Samen reconstrueren ze het spannende, dramatische maar ook kleinmenselijke verhaal.

Bart van Es (46) woont sinds 1986 in Engeland. De literatuurprofessor en Shakespeare-kenner heeft Nederlandse roots. In 2014 besluit hij het academische pad even te verlaten en, voor alle sporen uitgewist zijn, research te doen naar Lientje. Zij is als achtjarige door zijn grootouders, links geëngageerde verzetslui in Dordrecht, in 1942 een tijdje in hun gezin opgevangen en gered van de gaskamers. Na de oorlog keerde ze terug bij de Van Essen - haar ouders waren vermoord in de concentratiekampen. Ergens is het verkeerd gelopen; Lien en Jans, de oma van Bart van Es, verbraken in 1988 radicaal het contact. Hij wil uitvissen wat de reden is, want er hangt een ongemakkelijke schaduw over het op zich al heftige verhaal. Hij gaat Lien, ondertussen een kranige tachtiger, opzoeken in Amsterdam.

Poesiealbum

Het klikt meteen. Zij vertelt haar leven in detail, haalt foto's en documenten tevoorschijn; hij vult met archiefonderzoek, lectuur en plaatsbezoeken de hiaten in. En hij verwerkt alles tot een boek met vaart en diepgang. Het verhaal heeft vele smaken: van zeemzoet over bitter-scherp tot wrang. Van Es citeert vaak uit Lientjes poesiealbum - een rode draad van heerlijke naïviteit die ook de Nederlandse titel van het boek inspireerde - maar haalt evengoed archiefstukken en statistieken aan. Hij is niet te beroerd om de beslommeringen van zijn research en zijn persoonlijke indrukken en bedenkingen te vertellen en het beeld te verbreden tot de lotgenoten van Lientje en haar 'onderduikouders'.

Het voordeel is dat hij een halve buitenstaander is. Hij kan zich verwonderen over de Nederlandse samenleving toen en nu; hij kan kritisch zijn over de omgang van de Nederlanders met de Jodenvervolging, met collaboratie en verzet. Het liep allemaal niet zo voorbeeldig als je zou verwachten. Nederland heeft een oorlogstrauma. Hij is ook zo eerlijk om de fouten van zijn heldhaftige familie niet te vergoelijken - zelfs het discutabele gedrag van zijn opa niet. Daardoor wordt zijn boek nog prangender.

Misbruik

Ver-geet-mij-niet is geen hoeraverhaal of een feelgoodkuur. Lientje is dan wel gered, ze is ook beschadigd en onbegrepen uit haar kindertijd gekomen. Ze heeft verschrikkelijke dingen meegemaakt. De terugkeer naar het gezin in Dordrecht ging niet van harte. Dat was niet uniek; Nederland worstelde na 1945 met het statuut van de circa 4.000 ondergedoken kinderen. Maar het incident dat uiteindelijk leidde tot de breuk tussen de Van Essen en Lien, (b)lijkt banaal. Bart van Es heeft in dit boek de scherven bij elkaar gebracht; hij lijmt ze niet. Hij toont ze.

Hoewel hij in het begin zijn taal en stijl aan die van een kind als Lientje lijkt aan te passen, schrijft Van Es voorts nuchter, zakelijk bijna. Hij weet dat het verhaal voldoende impact heeft, zonder dat hij chargeert. Je dochtertje met een smeekbrief aan de goodwill van wildvreemden moeten overlaten, is hartverscheurend onmenselijk. Steeds weer van woonplek moeten veranderen, is voor een kind traumatiserend. En daarbovenop nog seksueel misbruikt worden, is haast ondraaglijk. Daar hoeven geen uitroeptekens bij. Ver-geet-mij-niet is ook nooit zwaar op de hand. Dat komt grotendeels door de veerkrachtige persoonlijkheid van Lien.

De jury van de Costa was unaniem: dit boek is een must read omdat het een licht laat schijnen over enkele van de meest urgente problemen van onze tijd. Dat is zo. En als u nog nooit een gelijkaardig persoonlijk verhaal over de Jodenvervolging hebt gelezen, is het hoog tijd dat te doen. Ver-geet-mij-niet is perfect geschikt.

Vertaald door René van Veen, De Bezige Bij, 304 blz., 22,99 € (e-boek 6,99 €). Oorspronkelijke titel: 'The cut out girl'.

Hide text

Levensverhaal van de joodse vrouw Lien de Jong (1933) die in 1942 onderduikt bij de familie Van Es (grootvader van de auteur van het boek). Haar ouders worden vermoord en Lien blijft na de oorlog bij haar 'onderduikouders' wonen, waar ze een goede band mee opbouwt. Het interessantste deel van het boek is juist die periode ná de oorlog, want dat schetst een goed beeld van de nauwe en toch vaak complexe band tussen het joodse onderduikkind en onderduikouder. Lien weet onder moeizame omstandigheden langzaam – en pas laat in haar leven – haar weg te vinden en haar leven vorm te geven. De breuk tussen haar en haar onderduikouders, waar de auteur al vroeg in het boek aan refereert, is uiteindelijk een anti-climax en niet echt boeiend. Het verhaal is vrij uitgesponnen, met veel (overbodige) observaties van de auteur zelf; minder pagina's had een leesbaarder boek opgeleverd. Maar je blijft als lezer wel doorlezen in het vlot geschreven verhaal dat gedragen wordt door het leven van Lien de Jong. Met een aantal zwart-witfoto's. Hide text