Kapitein Pierre Ambroise François Choderlos de Laclos (1741-1803) was, in tegenstelling tot zijn op verleiding beluste personages, absoluut geen bedreven casanova. Hij gold zelfs als bijzonder bedeesd. Naar verluidt sloeg hij regelmatig in de knoop bij het eerste contact met het andere geslacht.

Toch hield de weinig spraakzame Laclos zijn ogen goed open in de adellijke kringen waar hij via een verworven familietitel in verkeerde. Om vervolgens de nobele kaste en haar weinig verheffende liefdespraktijken genadeloos in hun hemd te zetten. Precies daarom werd Les Liaisons Dangereuses (1782) door Charles Baudelaire ooit getypeerd als "een brandend boek, maar koud als ijs".

De militair met een uitzonderlijk palmares schreef Les Liaisons Dangereuses uit pure verveling. Ingekwartierd in het leger en wachtend op verlossend wapengekletter begon de veertigjarige Laclos op een loze dag aan zijn diabolische roman. Als een fly on the wall ontleedde hij de mores en amoureuze avances van de doortrapte Vicomte de Valmont en de al even rücksichtsloze markiezin de Merteuil tijdens het stuiptrekkende ancien régime. De Laclos goot hun (fictieve) machinaties in een splijtende libertijnse en meerstemmige briefroman, een literaire vorm die toen wel vaker furore maakte.

Verboden lijst

De uitvinder van de holle kogel (die voordien niet meer dan een libretto, een mislukte komische opera en een paar rijmen had gepubliceerd) verblufte vriend en vijand met zijn Les Liaisons Dangereuses. Zoals gebruikelijk in de achttiende eeuw werd het boek voorafgegaan door een voorwoord waarin een bezorger met veel poeha de zogenaamde authenticiteit garandeerde. Een klassieke truc om de lezers zand in de ogen te strooien.

Lang kon De Laclos zijn status van anonieme auteur niet handhaven. Aanvankelijk werden slechts 2.000 exemplaren van de roman in omloop gebracht. Maar in een oogwenk werd het boek een begerenswaardigheid, met roem die afstraalde op de auteur en die hem Europese bekendheid verzekerde. Tegelijkertijd belandde de roman ook op de verboden lijsten, uitgespuwd door kazuifeldragers en pilaarbijters.

Maar wacht even. Was De Laclos nu net een moraalridder die zijn tijdgenoten met de neus op hun onbezonnen en onverschrokken gedrag drukte? Of beschouwen we hem toch als een fervente pleitbezorger van de libertinage en de lust? Nog steeds bakkeleien academici en vertalers over wat de man met deze 'maalstroom van onze onberaden zeden' wilde aanrichten. Al krijgen zijn intriganten aan het eind van de rit wel degelijk brutaal de rekening gepresenteerd. Niet voor niets bekoopt Vicomte de Valmont zijn strapatsen met de dood.

Les Liaisons Dangereuses behoort intussen onwrikbaar tot de canon van de Franse literatuur en inspireerde talloze regisseurs en theatermakers, onder wie Milos Forman en Christopher Hampton. En u herinnert zich misschien de vileine John Malkovich als Valmont en Glenn Close als sublieme, cynische markiezin de Merteuil in de bekende film van Stephen Frears uit 1988? Maar of literatuurliefhebbers het boek tegenwoordig nog zo bereidwillig ter hand nemen? Twijfelachtig.

In ons taalgebied betekende dat een zoektocht langs tweedehandsboekhandels. Dat het hoog tijd werd voor een eigentijdse Nederlandse vertaling is een understatement. De laatste volwaardige editie dateert uit 1972. Bovendien kwam de met de Martinus Nijhoffprijs bekroonde vertaling van Adriaan Morriën uit 1954 steeds weer bovendrijven.

Nadat meesterhedonist en intussen overleden Casanova-vertaler Theo Kars een nieuwe vertaling had laten aanstoffen, vatte Martin de Haan de koe bij de horens. De Haan - vertaler van onder meer Milan Kundera, Michel Houellebecq, Denis Diderot en Marcel Proust - koos resoluut voor een grondige make-over, waarbij frivole terminologie als 'mijn ontvankelijke preutsje' en 'mijn lieftallige vroompje' in de tekst zijn geslopen en de personages elkaar mogen tutoyeren.

Meteen nam De Haan ook de titel op de schop. 'Liaisons dangereuses' werd 'Riskante relaties'. Heiligschennis voor nogal wat Laclos-discipelen, die van oordeel zijn dat 'Gevaarlijk spel met de liefde' of 'Gevaarlijke hartstochten' passender zijn. Maar 'Riskante relaties' bekt goed én is zeker in dit #metoo-tijdperk een gouden vondst.

Want het boek is een soort grimmig-komische encyclopedie van verdorven gedrag, van egoïsme en van doorgedreven manipulatief machtsmisbruik. Het talent van Choderlos de Laclos zorgt ervoor dat de argeloze lezer in eerste instantie meegaat in het opbod van Valmont en Merteuil en zich wentelt in hun wufte gekoketteer en gesmoezel. Gaandeweg keert het tij en val je steil achterover.

Divertissement

De liefde is slechts bijzaak, een accessoire, een akkefietje in het eloquente Riskante relaties. Of ten hoogste een pluim die men op de hoed kan steken. Ook de erotiek is versluierd en zelden expliciet. De heilige graal is de jacht, de kunst van de verovering. En het uitzetten van valstrikken om het begeerde doel te bereiken. Of zoals Valmont het al vroeg in de roman stelt: 'Grotere belangen roepen ons: veroveren is ons lot, en dat moeten we volgen.'

De spil van het verhaal vormt inderdaad het duivelse duo Vicomte de Valmont en Marquise de Merteuil, ooit minnaars, maar nu gezegend met een gezamenlijk belang. Ze zijn allebei uiterst gewiekste verleiders die zonder de minste schroom mensen laten vallen of weer aan hun degen prikken. Vooral Valmont is een leegloper, een libertijnse nietsnut die niets anders te doen heeft dan societydames een rad voor de ogen draaien. Nu richt hij de pijlen op de vijftienjarige Cécile Volanges, een naïef blond gansje dat net uit het klooster komt, en de zedige maar begeerlijke vrouw van de rechtbankvoorzitter, présidente de Tourvel.

Maar ook voor markiezin de Merteuil moet Cécile bloeden. Waarom? Omdat ze een huwelijk dreigt aan te gaan met Comte de Gercourt. En dat is toevallig een vroegere minnaar van de markiezin die háár voor een keer koudbloedig de deur heeft gewezen.

Valmont lijkt het uitgelezen instrument voor de revanche. Voor hem is het allemaal hoogstaand divertissement, het loutere volvoeren van een zoveelste frivole uitdaging. Gloriëren op de rug van nietsvermoedende vrouwen, daar gaat het hem om. En altijd weer poogt hij zijn wandaden te minimaliseren. Tegenover de ingetogen presidente de Tourvel klinkt het (in een van zijn zovele brieven om haar in de sponde te krijgen): 'Geloof me, madame, koele gemoedsrust en een slapend hart, het evenbeeld van de dood, brengen geen geluk, alleen actieve passies kunnen daartoe leiden.' Hij blijft haar bestoken met brieven. Tot ze overstag gaat.

Maar het boek krijgt een onverwachte wending wanneer Valmont en Merteuil zich verlustigen in een opbod van perverse praktijken. Om alsnog met getrokken messen tegenover elkaar te belanden. Jaloezie en hybris leiden tot een fatale afloop, een niet te overziene ravage. Choderlos de Laclos geeft de ontsporing vrij spel. Of zoals vertaler Martin de Haan in zijn nawoord noteert: "De romancier is de horlogemaker die de roman in beweging heeft gezet, maar verder ook alleen maar bleef toekijken. (...) En dat nu juist dit roofdier (Valmont, DL) de controle over zijn gevoelens kwijtraakt en zijn principes dreigt los te laten, is een prachtige vondst van Laclos."

Berisping

De literaire overtuigingskracht van Les Liaisons Dangereuses staat buiten kijf en heeft met deze spitsvondige - zij het soms iets te 'Hollandse' - vertaling weer een mooie Nederlandstalige evenknie. Het knappe aan het brievenraamwerk blijft de polyfonie van taalregisters. Natuurlijk erger je je soms aan de tuttigheid van de nog onbevangen Cécile, de gedragen toon van présidente de Tourvel, de geëxalteerde missiven van chevalier Danceny of de wat sussende brieven van de stokoude madame de Rosemonde. En ook het pathos en het sentiment, veelvuldig gehanteerde stijlmiddelen destijds, moet je voor lief nemen.

Het echte pièce de résistance bestaat - dat had u al door - uit de steekspelen tussen Valmont en Merteuil. Of zoals Merijn de Boer in De Groene Amsterdammer stelt: "Hun epistels naar andere personen druipen van de onoprechtheid, die niet voor hun ontvanger maar voor de lezer overduidelijk zijn."

Volgens vertaler De Haan is de markiezin ongetwijfeld "een selfmade powerwoman", zij het geen feministe, "gezien de minachting die ze voor haar seksegenoten tentoonspreidt". Merteuil heeft altijd wel een meesterzet klaar en de Vicomte is haar perfecte challenger. Hij schrijft het op een bepaald moment klip en klaar: 'Er was geen lang betoog voor nodig om vast te stellen dat elk van ons beiden al het nodige in handen heeft om de andere kapot te maken en dat we er dus allebei evenveel belang bij hebben om elkaar te sparen.' Sparen zullen ze elkaar uiteindelijk niet. Beiden zijn durvers, spelers en gokkers. Tot het doek valt.

Dat Laclos geen boodschap in zijn wervelende roman heeft gestopt, is trouwens niet helemaal waar. Want wat lezen we in de laatste brief van madame de Rosemonde? 'Wie zou er niet huiveren bij de gedachte aan alle ellende die een riskante relatie kan veroorzaken? En hoeveel verdriet zouden we niet voorkomen als we er wat langer bij stilstonden? Welke vrouw zou er niet wegvluchten bij de eerste woorden van een verleider? Welke moeder zou zonder te beven iemand anders met haar dochter kunnen zien praten?' Het is overduidelijk dat Laclos eerder het kamp van de slachtoffers kiest, al laat hij ons ook met verve zien hoe ze in de val van hun eigen naïviteit en welwillendheid trappen.

Hoe verging het de schepper van dit meesterwerk uiteindelijk zelf in de liefde? Goed. Zeer goed zelfs. Zij het niet onmiddellijk. Na het onverwachte succes van Les Liaisons Dangereuses werd De Laclos op het matje geroepen door de militaire overheden. Om een berisping te incasseren voor zijn zedenloos geschrift en vervolgens overgeplaatst te worden naar de havenstad La Rochelle. De ironie wil dat hij dáár het liefdesgeluk vond en holderdebolder verliefd werd op Marie-Soulange. En zij op hem. Het aangekondigde vervolg op Les Liaisons Dangereuses - over het huwelijksleven - is er nooit gekomen.

Hide text

Grensoverschrijdend gedrag is van alle tijden. De libertijnen wisten er alles van. Alleen deden achttiende-eeuwers niet aan aangebrande sms'jes, maar schreven ze elkaar bladzijdenlange epistels. Je had ze in soorten, van Crébillon fils over Casanova tot de markies de Sade en Choderlos de Laclos. De Belgische prins Charles-Joseph de Ligne, zelf ook een libertijn, had voor deze laatste geen goed woord over, want in Les liaisons dangereuses is verleiden een cerebrale aangelegenheid en berekening was deze casanova te enenmale vreemd.

Hoe dan ook, om liefde gaat het niet in de briefroman die Frankrijk in 1782 op stelten zette. Een beetje libertijn is het om het veroveren te doen en precies daarom is Riskante relaties, de titel van de gloednieuwe vertaling van Martin de Haan, zo goed gekozen. Tot nu toe bestonden van de roman van Laclos drie Nederlandse versies, waarvan die van Adriaan Morriën uit 1954, bekroond met de Martinus Nijhoffprijs, als standaardvertaling gold. De titels luidden steevast Gevaarlijke liefde en Gevaarlijke hartstochten, maar daar was het de auteur dus niet om te doen. De eerste en enige roman van Pierre Ambroise Choderlos de Laclos (1741-1803) was oorspronkelijk uitgegeven op een schamele tweeduizend exemplaren, maar werd in recordtijd een schandaalsucces. Het was een kruising tussen een briefroman en een libertijnse roman, twee genres die in de pruikentijd uitstekend gedijden, en de immorele inhoud deed de rest. Bijna 250 jaar na datum fascineert het boek nog steeds. Het is maar liefst zeven keer verfilmd, onder meer door Stephen Frears en Milos Forman, en de vermakelijke herschrijving in Dangerous tweets bewijst dat het allemaal ook veel beknopter kan.

Schrijfworkshop

Wanneer madame de Volanges haar dochter Cécile uithuwelijkt, zint de gewetenloze marquise de Merteuil onmiddellijk op een nieuw libertijns huzarenstukje. De markiezin heeft een uitstaande rekening te vereffenen met de aanstaande echtgenoot en haar broeder in het kwaad, de vicomte de Valmont, heeft nog een appeltje te schillen met de moeder van de bruid. De zaak is dus gauw beklonken. De onnozele Cécile is een gemakkelijke prooi en aan de verovering van dit domme blondje valt dan ook weinig eer te behalen, maar Valmonts echte doelwit is de deugdzame madame de Tourvel, 'behalve preuts ook nog eens vroom'. Na een maandenlange belegering zal ook zij vallen op het veld van oneer, want de vicomte geeft een heel eigen invulling aan het begrip verleiding. Zijn slachtoffers zullen het tot hun schade en schande ondervinden. Het verhaal wordt voortgestuwd door de schurkenstreken van het duivelse duo, dat een wedstrijdje houdt in verdorvenheid. Tot de twee hoofdrolspelers finaal tegenover elkaar komen te staan, de boel escaleert en boontje om zijn spreekwoordelijke loontje komt.

Dat een en ander wordt geboekstaafd in een karrenvracht brieven is enigszins paradoxaal, want 'in de liefde kun je beter praten dan schrijven', vindt Valmont. Maar liefst zeven personages krijgen het woord, ieder met hun eigen stijl, taal en tics, van de waaghalzige kunstgrepen en spitsvondige redenaties van de vicomte tot het kinderlijke babbeltaaltje van Cécile. Madame de Merteuil spoort het wicht aan haar stijl beter te verzorgen en dient iedereen ongevraagd van advies. Hoe je geloofwaardig schrijft en de aandacht van de lezer vasthoudt, hoe je gevoelens veinst door aan de woordschikking te sleutelen en hoe je vooral niet schrijft wat je denkt, maar wat de ontvanger wil horen, je leert het allemaal in de schrijfworkshop van de markiezin. En Valmont neemt haar lessen ter harte: 'Ik heb zoveel mogelijk geraaskald, want zonder raaskallen geen vertedering; daarom zijn vrouwen denk ik ook zoveel beter in het schrijven van liefdesbrieven dan wij,' zegt deze cynicus, vrouwvriendelijk als altijd. De vicomte is geen losbol, maar laat zich leiden door een strenge antimoraal en dito principes, want, zegt hij, 'veroveren is ons lot'. Sterker nog, het is een missie, een heilige plicht en een soort eredienst, waarvan hij de ongeëvenaarde hogepriester is. Zijn hoogste doel is vrouwen in het verderf storten, in een samenleving die gretig aan victim blaming doet. Want zijn slachtoffers kunnen het voortaan schudden op de huwelijksmarkt. De daders worden voorbeeldig gestraft, maar wat schieten zij daarmee op?

Dubbelzinnig

Was de roman bedoeld als afschrikwekkend voorbeeld of was het stiekem een handleiding om deugdzame mensen op het slechte pad te brengen? Zelfs de tijdgenoten van Laclos waren het daar niet over eens. Was de moraal van het verhaal dat libertijnen niet deugen, dat verstandshuwelijken nergens goed voor zijn, dat het verstandig is om jonge meisjes seksuele opvoeding te geven of dat je compromitterende brieven maar beter meteen kunt verbranden? Het boek heeft de intrigerende meerduidigheid die de betere roman eigen is. Behalve een wonder van ambiguïteit is het een ijzersterk staaltje van achttiende-eeuwse briefschrijfkunst. En dat is het dankzij de voortreffelijke vertaling van Martin de Haan nog steeds.

'Dangerous tweets': itunes.apple.com/gb/book/dangerous-tweets/id678085690?mt=11

Vertaald door Martin de Haan, De Arbeiderspers, 480 blz., 34,99 €. Oorspronkelijke titel: 'Les liaisons dangereuses'.

Hide text

Een frivool wicht belandt in de strikken van een Casanova, wordt op een haar na verkracht en komt tot inkeer: een oppassend huwelijksleven is misschien zo kwaad nog niet. Aldus de waarschuwende strekking van de Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart van Betje Wolff en Aagje Deken, de roman in brieven uit 1782 waarmee volgens literatuurhistorici de moderne Nederlandse literatuur een aanvang nam.

Het Franse spiegelbeeld van Sara Burgerhart is Les liaisons dangereuses. Daarin versiert een immorele aristocraat een 15-jarige blondine, misbruikt haar en laat haar reddeloos achter. Het slachtoffer eindigt in het klooster, de verkrachter bekoopt zijn wandaad met de dood. Ook deze roman verscheen in 1782, vertelt het verhaal in brieven (curieus detail: het zijn er 175, precies evenveel als bij Wolff en Deken) en wordt beschouwd als een vertrekpunt van de moderne roman.

Verschillen zijn er ook. De legerofficier en vrijmetselaar Pierre Ambroise François Choderlos de Laclos (1741-1803) bedoelde zijn briefroman als aanklacht tegen de morele corruptie van de adel, maar de wrede liefdesspelletjes worden zo breed uitgemeten dat de boodschap dubbelzinnig wordt: vond de auteur de libertijnse perversiteiten soms stiekem opwindend?

Nog een verschil: Sara Burgerhart levert 235 jaar na dato geen rode oortjes meer op en fungeert hoofdzakelijk nog als studiemateriaal voor academici en scholieren (al dan niet omgezet naar hedendaags Nederlands), het even oude Les liaisons dangereuses biedt nog onverminderd meeslepende lectuur.

In Nederland is de Laclos' meesterwerk driemaal vertaald, door Adriaan Morriën in 1954 (Gevaarlijk spel met de liefde), door Renée de Jong-Belinfante in 1966 (Gevaarlijke liefde) en door Frans van Oldenburg Ermke in 1972 (Gevaarlijke hartstochten).

Morriëns vertaling gold meer dan een halve eeuw als toonaangevend (de laatste herdruk verscheen in 2002 bij De Arbeiderspers; in 2012 volgde nog een uitgave in de Volkskrant-reeks Verboden boeken), maar de fonkelnieuwe vertaling van Martin de Haan onder de titel Riskante relaties maakt aannemelijk dat die reputatie deels toe te schrijven was aan een gebrek aan serieuze concurrentie.

Op zijn zeer lezenswaardige vertaalblog (hofhaan.nl/laclos) betuigt De Haan zijn voorganger alle eer, maar hij laat ook zien waar Morriën in stilistische zin de plank missloeg. Het geraffineerde en verbluffend moderne van de Liaisons is namelijk dat de auteur elk van de zeven briefschrijvers die het verhaal vertellen een eigen karakter en stijl heeft gegeven.

De intrige draait om twee partners in het kwaad: marquise de Merteuil en vicomte de Valmont, voormalige geliefden die hun smeulende liefde met doortrapte intriges brandend houden, maar elkaar uiteindelijk gewetenloos verraden. Merteuil draagt Valmont op de onschuldige Cécile Volanges te ontmaagden. Als hij naast die 'spreekwoordelijke rozenknop' ook de onmogelijk preutse madame de Tourvel het bed in weet te krijgen, belooft de marquise hem nog één liefdesnacht als beloning.

Naast dit tweetal roofdieren en hun prooien zijn er belangrijke bijrollen weggelegd voor bezorgde ouders, nietsvermoedende geliefden en vertoornde secondanten, die elk op hun eigen wijze omspringen met de Franse taal. Geestig genoeg verklaart 'monsieur C*** de L***' in zijn voorwoord dat één auteur zo'n stilistische verscheidenheid moeilijk kan realiseren, maar dat die zich 'vanzelf voordeed' in deze correspondentie - waarvan hij slechts de bescheiden samensteller claimt te zijn.

Het cruciale verschil tussen Morriën en De Haan: in de nieuwe vertaling komen al die stilistische schakeringen veel beter tot hun recht. Zo schrijft de geëxalteerde chevalier Danceny aan de door Valmont geschaakte Cécile: 'Un seul regard, un seul mot et nous serons heureux.' Morriën maakt daar iets ingewikkelds van waarin Dancenys bevlogenheid verdwijnt: 'Als wij elkaar maar één keer in de ogen konden zien en slechts een enkel woord met elkaar konden spreken, dan zouden wij weer gelukkig zijn.' De Haan is even raak en beknopt als de Laclos: 'Eén blik, één woord en we zullen gelukkig zijn.'

Dat Valmont en Merteuil de conventies van hun tijd aan hun laars lappen, drukt zich ook uit in hun woordkeuze, die afwijkt van de bepoederde 18de-eeuwse salontaal. Een vertaler moet die afwijkingen zichtbaar maken, in een levend hedendaags Nederlands dat echter van nature al minder aan conventies is gebonden. Dus hoe recht te doen aan die stilistische frictie tussen regels en overtredingen?

De Haan vond een fraaie oplossing door enerzijds het 'korset van wellevendheid' intact te laten (termen als madame, vicomte en chevalier bleven om die reden onvertaald) en het anderzijds te laten contrasteren met eigentijdse leenwoorden als flirten, dumpen en close - ook een heimelijke hommage, zoals De Haan op zijn blog bekent, aan de onvergetelijke Glenn Close, die Merteuil speelde in Stephen Frears' Liaisons-verfilming uit 1988.

Er is een tweede aspect waarin De Haan zijn voorganger naar de kroon steekt. Morriën blijkt sommige dubbelzinnigheden in de tekst niet te hebben onderkend. Als de vicomte en de marquise danig op elkaar zijn uitgekeken, schrijft zij hem een schitterende, honende brief, die ze ondertekent met 'Votre servante, monsieur le vicomte'.

Adriaan Morriën vertaalt die ondertekening archaïserend met 'Waarde burggraaf, ik heb de eer te zijn...' (De Jong-Belinfante houdt het eenvoudiger: 'Uw dienares, Vicomte.')

Martin de Haan vertrouwde de formulering echter niet. Met recht, want in 18de-eeuwse bronnen ontdekte hij dat het galante 'votre servante' in die tijd ook kon worden ingezet om precies het tegendeel te beweren, als een steek onder water. Daarom luidt de vlijmende slotzin bij hem: 'U kunt de pot op, monsieur le vicomte.'

*****

Uit het Frans vertaald door Martin de Haan. De Arbeiderspers; 470 pagina's; € 34,99.

Hide text

Dat het najagen van libertijnse geneugten een quasi-militaire strategie, arglist en logistiek, vereist, moge duidelijk zijn. Het zijn kwaliteiten waarmee legerofficier Laclos (1741-1803) de twee cynische protagonisten in zijn polyfone briefroman (1782) rijkelijk bedeelt. In deze zedenschets van een aristocratische, patriarchale klasse met ingewortelde erecodes weten zowel de vicomte de Valmont als de marquise de Merteuil hun intenties (verleiding, lustbeleving, bedrog, wraak) behendig te vermommen en hun prooien, en uiteindelijk ook zichzelf, in de val te lokken. Zo beleeft de lezer van brief tot brief stijl, stemming en situatie van een zevental personages, doorziet hij het verloop van wel naar wee en proeft hij een revolutionaire wake-upcall. Zoals de Verlichting au fond ook een rationele oproep tot emancipatie was. De roman is meermaals verfilmd en veelvuldig vertaald. Adriaan Morriën was de eerste Nederlandse vertaler (1954), Martin de Haan nu de vierde met een adequaat eigentijdse weergave. In zijn nawoord gaat hij onder andere in op de auteur, de taal en de verschillende karakters. Hide text

Schijnheilig oppert de zogenaamde uitgever van de brieven in Choderlos de Laclos' beroemde brievenroman 'Les liaisons dangereuses' dat de vertelde gebeurtenissen onmogelijk in het tijdperk van de Verlichting hebben kunnen plaatsvinden. Ze zouden te min en te schandelijk zijn voor 'deze tijd van filosofie, waarin het licht der rede zich alom heeft verbreid en, zoals iedereen weet, alle mannen zo deugdzaam en alle vrouwen zo zedig en ingetogen heeft gemaakt'. Een aardig staaltje ironie en evenzoveel misleiding, want elke tijd heeft z'n eigen mix van moraliteit en perversiteit; wie beweert dat zijn tijd te goed is voor het kwaad pleegt geschiedvervalsing.

Het verhaal in 'Les liaisons dangereuses' gaat over machtsmisbruik, manipulaties en misleide minnaars en minaressen. Op instigatie van een verdorven markiezin bepotelt en misbruikt een haast even verdorven vicomte (burggraaf) als een me-too klant avant la lettre onschuldige vrouwen. Tegelijk is het een bepruikt rococoverhaal vol kokette pudeur, nergens wordt de geslachtsdaad écht beschreven en voortdurend zien we afwerende gebaren. We horen kortom verschillende stemmen uit de erotische keuken. Misschien kun je het boek nog het beste lezen als een ode aan de culturele dubbelzinnigheid die immers van alle tijden is. De Bijbel is een moralistisch boek maar staat vol met seksuele schandalen. In de Victoriaanse tijd bedekte men kuis de kennelijk erotiserende stoel- en tafelpoten, anderzijds telde Londen in 1834 liefst 57 pornowinkeltjes. In mijn jeugd was porno dan weer taboe, maar over leraren met losse handjes of billenknijpende chefs maakte niemand zich erg druk. Nu is dat laatste ondenkbaar en is porno overal vrij verkrijgbaar.

Over 'Les liasions dangereuses' hebben altijd twee diametraal tegengestelde opvattingen bestaan: a. het was een amoreel, libertijns boek dat de perversies van zijn tijd in beeld bracht, b. het was een moralistisch bedoeld boek, dat de lezers wilde opvoeden in het goede door het kwade te tonen.

Een heilloze discussie, omdat de schrijver zich in het geheel niet uitspreekt over zijn bedoelingen. Voor de libertijnse lezing pleit dat hij zonder kritiek zijn eigen kringen beschrijft en misschien ook wel dat het boek veel succes had in de adellijke kringen die het beschrijft: het lag op het nachtkastje van Marie-Antoinette. Ertegen, dat de booswichten slecht aan hun einde komen: de vicomte de Valmont dood, de markiezin de Merteuil afzichtelijk misvormd door de pokken.

Natuurlijk gaat onze aandacht vooral uit naar de slechteriken want wie wil er nu lezen over de onnozele slachtoffers, maar zij komen toch heus ook aan het woord. In feite is het boek één demonstratie van stijloefeningen waarin verschillende karakters ook op verschillende manieren spreken/schrijven. Het domme gansje Cécile Volanges kinderlijk en nogal hysterisch, Présidente de Tourvel moeizaam en stijf, markiezin de Merteuil arrogant en giftig, vicomte de Valmont vol dédain zelfs over zijn minnaressen.

Het maakt van dit boek een heerlijke prooi voor vertalers, waarbij elke generatie er haar eigen spreekgewoontes in kwijt kan. Martin de Haan die de hoofdpersonen (eindelijk) laat tutoyeren en uitdrukkingen munt als 'ontvankelijk preutsje', 'hemels vroompje' en 'preutsjelief' voor Madame de Tourvel, nummer één op Valmonts bucketlist met te misbruiken vrouwen. Trouwens, misbruik? Alle slachtoffers gaan vrijwillig met hun verleider mee; pas als ze achter zijn ware intenties komen, roepen ze moord en brand.

'Les liaisons dangereuses' is een catalogus van verleidingskunsten en veroveringsvictorie. Hier een staaltje: "Ik heb het zo aangelegd dat we tijdens de wandeling over een sloot moesten, en ze is weliswaar heel behendig, maar haar voorzichtigheid overheerst; het moge duidelijk zijn dat een preutse vrouw niet snel de grote stap zal wagen. Ze moest zich dus op mij verlaten (...) maar zodra ik me over haar had ontfermd, raakten onze armen door een handige onhandigheid verstrengeld. Ik drukte haar borst tegen de mijne, en tijdens dat korte moment voelde ik haar hart sneller slaan." Driehonderd pagina's verder: "Het is zover, ze is overwonnen, die verwaande vrouw die durfde te denken dat ze mij kon weerstaan!"

'Les liaisons dangereuses' is een proeve van seksueel machtsmisbruik, maar nieuw was het ook toen niet. Wel vraag je je af hoe zo'n verdorven plan als dat van markiezin de Merteuil en vicomte de Valmont om hun slachtoffers te compromitteren in onze dagen tot stand zou zijn gekomen. De lange brieven waaruit 'Les liaisons dangereuses' bestaat, geven een uitputtend inzicht in de geestestoestand van de betrokkenen. In onze tijd zou het wellicht om e-mailtjes of chats gaan, en vooral: het zou allemaal veel korter door de bocht gaan, zowel de schandelijke intenties als de schaamte. In feite is het meest opzienbarende aan het boek de gedetailleerde openhartigheid van alles, behalve de seksuele daad zelf. En niemand die eens denkt: ik gooi die brieven in de kachel!

Voor de rest is de erotische verleiding en haar ontluistering van alle tijden, zoals hier wanneer de misleide mevrouw de Tourvel de haar aangedane vernederingen ten slotte op tafel gooit en Valmont reageert: "Wat een afschuwelijk beeld hebt u van me! O zeker, ik heb tekortkomingen, en zelfs zulke grote dat ik mezelf nooit zal vergeven, ook al zou u ze met de mantel van uw mildheid bedekken. Maar wat u me voor de voeten werpt heeft altijd zo ver van me af gestaan. Wie, ik, u vernederen en verlagen?!" Dat is dus naast de erotische vernedering ook eeuwenoud, het bagatelliseren en ontkennen ervan. Choderlos de Laclos wist er alles van.

Vert. Martin de Haan. Arbeiderspers; 472 blz. € 34,99.

oordeel

Uitputtende brieven inventief vertaald.

Hide text