Het raadsel dat Italië en de wereld al een kwarteeuw bezighoudt, is eindelijk opgelost. De schrijfster Elena Ferrante, bekend van haar Napolitaanse romans, blijkt in werkelijkheid een schrijver te zijn. Domenico Starnone, een 74-jarige Napolitaan die bekroond werd met de prestigieuze Premio Strega 2001 voor De straat der klachten, is de wederhelft van Anita Raja, de vertaalster uit Rome die vorig jaar nog werd 'ontmaskerd' als Ferrante. De Italiaanse journalist Claudio Gatti had toen het follow the money-principe toegepast. De geldstroom leidde hem regelrecht naar de bankrekening van het echtpaar Starnone-Raja, en aangezien de auteur van De geniale vriendin per se een vrouw moest zijn, kwam alleen de echtgenote in het vizier.

Na de financiën was het literaire kapitaal van het echtpaar aan de beurt. Deze zomer vergeleken acht internationale tekstanalisten en taalwetenschappers 150 recente teksten van veertig Italiaanse schrijvers en hun conclusie was zo klaar als een klontje: niet de vrouw van Starnone verbergt zich achter het pseudoniem Elena Ferrante, maar Starnone zelf. Hij heeft onmiskenbaar dezelfde woordkeus, dezelfde tics en eigenaardigheden.

Marek van der Jagt

Het nieuws werd breed uitgemeten in de pers, maar zo'n grote verrassing is het nu ook weer niet, want in Italië is de identiteit van de mysterieuze schrijfster al tijden een publiek geheim. Vittorio Loreto, een hoogleraar uit Rome, wees de schrijver uit Napels tien jaar geleden al als hoofdverdachte aan. De professor had zijn sporen al verdiend door te bewijzen dat Marek van der Jagt een pseudoniem van Arnon Grunberg was. Met hetzelfde computerprogramma toonde hij in 2006 spijkerhard aan dat Starnone en Ferrante een en dezelfde persoon waren, maar de schrijver bleef stug ontkennen. En het publiek wilde er ook niet aan, want de mensen geloven wat ze willen en de wereld wil bedrogen worden.

Laat bedrog nu toevallig een van de grote thema's zijn uit Strikken, Starnones dertiende roman onder eigen naam, die uitgerekend op dit moment in een Nederlandse vertaling verschijnt. Zodra het nieuwtje bekend was, werd de publicatie als de wiedeweerga vervroegd, want een uitgever kan het ijzer maar beter smeden als het heet is. En wie weet geeft alle media-aandacht de Italiaan nu net dat duwtje in de rug dat tot de langverhoopte internationale doorbraak leidt.

Gewapende vrede

Strikken speelde overigens een sleutelrol in de opheldering van het raadsel, want de gelijkenissen tussen deze roman uit 2014 en Dagen van verlating van Ferrante zijn frappant. Twee verlaten vrouwen en twee ontrouwe mannen die hun eega verruilen voor een jonger exemplaar, dat kan geen toeval zijn, toch? Starnone beweert dat hij de mosterd heeft gehaald uit De Kreutzersonate van Tolstoj, maar geen hond die daarin trapt, want de overeenkomsten liegen er niet om. In beide romans is sprake van een inbraak, een oude buurman en een bedrogen vrouw die verwoed brieven schrijft en wanneer de ontrouw aan het licht komt, een glazen karaf aan gruzelementen gooit. Alleen stopt Starnone niet na de scheiding, maar lijmt hij de scherven weer aan elkaar. Strikken kan worden gelezen als een sequel op Ferrantes boek.

Dezelfde plot wordt verteld vanuit drie perspectieven en daarbij worden halsbrekende sprongen in de tijd gemaakt. Vanda en Aldo zijn jong getrouwd, maar na twaalf jaar maakt hun huwelijksbootje water. Aldo valt voor een jonge blom en verlaat zijn Vanda. Zijn vrouw schrijft hem een reeks verwijtende brieven. Vervolgens maken we een grote sprong voorwaarts naar het heden en mag de inmiddels bejaarde echtgenoot zijn zegje doen. Blijkbaar heeft er een verzoening plaatsgevonden. Het echtpaar komt terug van vakantie en hun appartement blijkt in een chaos te zijn herschapen. In die chaos duikt het verleden onverhoopt weer op, zodat het wankele evenwicht van hun gewapende vrede in gevaar komt. Dochter Anna krijgt het laatste woord. Haar eenzaamheid en het woelige liefdesleven van haar broer Sandro zijn een logisch gevolg van de toestand waarin ze zijn opgegroeid.

Destructieve relaties

Met zijn allen illustreren de personages de teloorgang van het traditionele gezin. Want vanaf de jaren 70 sloeg de seksuele revolutie ook in Italië toe. Het huwelijk maakt een crisis door, het gezin ligt op apegapen en trouw is een kleinburgerlijke deugd. Het discours van die tijd wordt haarfijn gefileerd. Aldo handelt 'in naam van de seksuele bevrijding en de ontmanteling van het gezin'. Zijn overspel is geen bedriegen, vindt hij zelf, want bedriegen is 'wanneer je je eigen instinct verraadt'. Maar voor Vanda zijn Aldo's bezwaren tegen het gezin, het rollenpatroon 'en al die andere onzin' alleen maar smoesjes: 'Jij vecht helemaal niet tegen een onderdrukkend instituut dat mensen reduceert tot hun rol.' Aldo zal capituleren. Niet voor de smeekbeden van zijn vrouw, maar voor zijn eigen verlangen naar orde. Hun verzoening zal verwoestender blijken dan een scheiding.

Naar verluidt wilde de auteur met deze roman illustreren wat gezin en huwelijk voor zijn generatie betekenden, en veel goeds is dat niet. Trouwens, ook in de boeken van Ferrante is er voor gelukkige verbintenissen geen plaats. De twee delen een ongezonde voorliefde voor destructieve relaties, voor mannen en vrouwen die elkaar de duvel aandoen.

Ieder heeft zijn eigen waarheid en niemand heeft het laatste woord, zoals het hoort. De auteur vertolkt alle rollen met brille, geeft ieder personage een eigen stem en bewijst met glans dat de vrouwelijke psyche voor hem geen geheimen kent. In de gedaante van Ferrante produceert Starnone vloeiende verhalen met invoelbare personages, maar onder zijn eigen naam schrijft hij liever een gefragmenteerd, caleidoscopisch proza. Strikken begint en eindigt in chaos, want dat is de natuurlijke staat der dingen.

Vertaald door Manon Smits, Atlas Contact, 176 blz., 18,99 € (e-boek 12,99 €). Oorspronkelijke titel: 'Lacci'.

Hide text

Heeft u, dol op Nicci French, weleens een roman gelezen van Nicci Gerrard of Sean French, de vrouw en de man die samen de door u gesmaakte bestsellers schrijven? U bleef vast op uw honger, alsof u een boek onder ogen kreeg waarvoor uw favoriete schrijver het met één hersenhelft en een half hart had moeten stellen. Hetzelfde gevoel van halfhartigheid zal u plagen als u, dol op Elena Ferrante, zich op `Strikken' (Atlas Contact) van Domenico Starnone stort. Afgelopen zomer zetten acht taalwetenschappers aan de universiteit van Padua hun krachtigste computers in om deinitief komaf te maken met de meest beruchte literaire maskerade van deze eeuw: de 74-jarige Starnone, auteur van een twintigtal onder zijn eigen naam gepubliceerde boeken, zou de man achter het wereldberoemde werk van Elena Ferrante zijn. Hun conclusie sloot aan bij die van een zakenkrant die vorig jaar de Ferrante-royalties had gevolgd tot op een rekening van Starnone en zijn echtgenote, de vertaalster Anita Raja. En bij de opvallende parallellen in de setting, de personages en de thematiek van de romans van Ferrante en Starnone. `Strikken' is het verhaal van een door ontrouw gesloopt gezin. De bijl valt na twaalf jaar huwelijk voor Vanda en Aldo, getrouwd als prille twintigers, en verwondt hen en hun kinderen Sandro en Anna voor het leven. We schrijven 1974, de seksuele revolutie charmeert Italië, en Aldo legt het aan met de vijftien jaar jongere Lidia. Hij duidt zijn verliefdheid niet als een geolied spel der driften, maar als een bewust verzet tegen het fnuikend instituut van het huwelijk en de kleinburgerlijke deugd van de monogamie. Een man die meegaat met zijn tijd, met de broek op de enkels. Toch houdt het geluk als `een lichte ademtocht zonder giftige bijsmaak' niet aan: met slepende tred keert Aldo terug naar Vanda, na een cesuur van drie jaar ­ een periode waarin de barst die zijn ontrouw in hun huwelijk geslagen heeft, zich gevuld heeft met diep inslijtend vuil. Decennialang is hun samenzijn verwoestender dan hun deinitieve breuk had kunnen zijn: hij wil zich bevrijden, zij wil hem kooien, allebei willen ze elkaars wil breken, en Sandro en Anna zijn de kinderen van de rekening. De roman speelt in 2014, de echtelieden tegen wil en dank zijn intussen halverwege de zeventig. Na een weekje aan zee trefen ze hun lat in Rome helemaal overhoop gehaald aan. Dieven? Die blijkbaar niks meegenomen hebben behalve de kat? Aldo, bang dat door de inbraak Vanda's oude littekens weer gaan jeuken, gaat in de chaos op zoek naar de souvenirs van zijn escapade: waar zijn de polaroids die hij door zijn lens van lust van Lidia maakte? En het bundeltje brieven vol verwijten die Vanda hem toentertijd schreef? Die brieven vormen het eerste deel van de roman, vervolgens geeft Aldo tijdens de doorwaakte nacht na de inbraak zijn versie van de feiten. En in het derde en laatste romandeel krijgt Anna het woord, om de door haar broer en haarzelf opgelopen schade op te meten. De drie versies vullen elkaar aan, spreken elkaar tegen en cirkelen samen rond de nooit te achterhalen waarheid. Om het nog ingewikkelder (en levensechter) te maken: een nog iets andere versie van een haast identiek overspeldrama staat te lezen in `Dagen van verlating', de tweede roman van Elena Ferrante. Schreef Starnone een sequel op een boek dat hij een decennium eerder onder pseudoniem publiceerde? Dan is de vraag der vragen waarom `Strikken' leest als een halfhartige Ferranteroman: de structuur doet geforceerd aan, de maatschappelijke dimensie van de verhaallijn komt zwak uit de verf, de reflecties over het schrijven zijn moeizaam geïntegreerd. De voor Starnone meest gênante verklaring is dat de schrijver die in Ferrantes Napolitaanse vierluik de plaats van de vrouw in het Italië van de vorige eeuw onderzocht, zich onder eigen naam opzichtig en niet vrij van machismo aan Serieuze Literatuur wijdt. De ironie, een feministe in het diepst harer gedachten, wil vervolgens dat zijn onder een vrouwennaam gepubliceerde boeken in hun heerlijke toegankelijkheid een wereldwijde veroveringstocht gegund is. Maar het zou ook kunnen dat stilaan de contouren van een literair meesterplan zichtbaar worden en dat Starnone goochelt met diverse met elkaar in verband staande schrijfpersonae à la Pessoa. Of misschien schrijft Elena Ferrante haar boeken zoals Nicci French. Omdat hij een quatre-mains beoefent met zijn vrouw, die nooit fictie gepubliceerd heeft, blijft Starnone zo hardnekkig roepen: `Ik ben níét Elena Ferrante.' 't Is een daad van liefde, net zo gepast voor de auteur van menige roman over huiselijk geweld, overspel en verkruimelende gezinnen.

Hide text

Valt bestsellerauteur Elena Ferrante samen met auteur Demenico Starnone? Diens ‘Strikken’ wijkt sterk af in toon en stijl van Ferrante, dus een antwoord kan niet eenduidig zijn. Aldo en Varda Minori raken verstrikt in een huwelijkscrisis en likken veel later hun wonden. Deel een bevat boze brieven van Varda aan haar overspelige echtgenoot. Die probeert in het middendeel zijn escapades met een jonge vrouw te verklaren en te verdedigen. In het slotdeel is dochter Anna aan het woord. Ze past op het huis en de kat van haar ouders die op vakantie zijn. Haar broer confronteert haar met het huwelijksverleden van de ouders, met alle destructieve gevolgen van dien. De hysterische toon van Varda botst op de afstandelijkheid van Aldo.

Nu de ware identiteit van de Italiaanse bestsellerauteur Elena Ferrante onthuld is, wordt 'het grootste literaire raadsel van de 21ste eeuw' er alleen maar interessanter op. Deze zomer presenteerden wetenschappers in Padua de resultaten van een kwantitatieve tekstanalyse die bewees dat achter het pseudoniem van Elena Ferrante een andere (ook gerespecteerde maar onbekendere) Italiaanse schrijver schuilging: en wel Domenico Starnone, in 1943 geboren in Napels, auteur van twaalf romans, in 2000 winnaar van de prestigieuze literaire prijs Premio Strega voor 'De straat der klachten'.

Een man dus, geen vrouw.

Echt nieuw was dit nieuws niet. Naar Starnone werd tien jaar terug al gewezen door professor Vittorio Loreto, die het woordgebruik in Ferrante's debuut 'Kwellende Liefde' en Starnone's 'De straat der klachten' had bestudeerd, met hulp van het computerprogramma dat eerder Marek van der Jagt ontmaskerde als Arnon Grunberg. En Starnone kwam vorig jaar opnieuw in beeld toen journalist Claudio Gatti 'het spoor van het geld' volgde en zo bij het huishouden van Starnone en zijn vrouw, vertaalster Anita Raja, belandde. Het echtpaar was miljoenen euro's rijker geworden mogelijk dankzij het succes van Ferrante's romans. Maar omdat men aannam dat Ferrante geen man was, wees Gatti Raja aan als de 'dader'.

De Groene Amsterdammer deed twee weken terug verslag van de onthullingen en ook hier werd door columnisten (en Twitteraars) vervolgens druk gespeculeerd over de impact van het nieuws. Zouden de fans van Ferrante zich niet belazerd voelen nu hun favoriete auteur een man blijkt te zijn? Wat zegt het over het literaire landschap dat voor het eerst (thriller-auteur Suzanne Vermeer niet meegerekend) een mannelijke auteur zich voordoet als vrouw? Er waren ook lezers die twijfelden aan de conclusies. Waarom moet het weer een geniale man zijn, zo vroeg Anne-Marieke Samson zich af in een opiniestuk in de Volkskrant. Kan achter de naam Ferrante niet een duo schuilgaan (Starnone/Raja), of zelfs een collectief?

Anderen vroegen zich af waarom Starnone blijft ontkennen, al heeft zijn alter-ego Ferrante dat al best helder uitgelegd in de schaarse interviews die ze gaf.

Een anonieme schrijver geeft de lezer de ruimte hem te leren kennen in de tekst zelf, in zinnen en gedachtepatronen 'waarin de auteur een zelf kan openbaren dat hij zelf niet eens kent', aldus Ferrante in een interview met haar Italiaanse uitgevers in de Paris Review. Schuift de persoon van de schrijver voor zijn tekst, dan beperkt dat de verbeelding. Ongeveer zoals de acteur het personage overneemt als een boek eenmaal is verfilmd. En je geen boek van Griet Op de Beeck meer kunt lezen zonder aan haar zelf te denken. Precies dat wist Ferrante al die jaren te vermijden. Tot nu dan.

Neemt niet weg dat de boeken van de ontmaskerde Starnone voor de lezer nu wel een extra dimensie krijgen.

Uitgeverij Atlas Contact stuurde vorige week bij de verschijning van de Nederlandse vertaling van Starnone's nieuwe roman 'Strikken' (zijn eerste sinds 2007, tussen 2011 en 2014 verscheen Ferrante's Napolitaanse cyclus!) gewoon een persbericht rond over de Ferrante-link, tegen de wens van Starnone in. Winstbejag natuurlijk, maar er wordt toch ook een literair belang gediend met deze bekendmaking. Wie het werk van Ferrante kent kan zeer bevredigend aan het amateurspoorzoeken slaan in deze twaalfde roman van de schrijver.

'Strikken' biedt een verdiepend, vrij ijzingwekkend antwoord en vervolg op Ferrante's in 2002 verschenen 'Dagen van verlating'. Dat was een rauw verslag van een ontredderde vrouw die van de ene dag op de andere door haar man is verlaten voor een jongere vrouw. Ook in 'Strikken' gaat het om een huwelijkscrisis rondom ontrouw van de man. Anders dan Ferrante geeft Starnone drie verschillende perspectieven op de gebeurtenissen - de man, zijn vrouw, hun dochter - die elkaar scherp becommentariëren en aanvullen, maar ook pijnlijk langs elkaar heen schieten. Hoe goed hebben deze gezinsleden elkaar door, en hoezeer zijn ze vreemden voor elkaar! De man Aldo heeft ooit zijn gezin verlaten voor zijn grote liefde Lidia, maar is nu 74 en al lang herenigd met zijn nog steeds om zijn ontrouw woeste vrouw. Haar verbeten terechtwijzingen is hij door de jaren heen meer gaan vrezen, meldt hij ergens. Als het bejaarde paar terugkeert van een korte vakantie treffen ze hun appartement vernield aan. Alles ligt overhoop, maar niets is weg, alleen de kat is zoek, plus, zo ontdekt de man, een kubus waarin hij de foto's van zijn minnares bewaarde.

De verwantschap met het boek van Ferrante is zonneklaar, vooral in de voorvallen die de huwelijkscrisis inkleuren. In beide romans is er een rol voor een buurman, zorg om een huisdier, een inbraak, verdwenen 'juwelen', vervreemde kinderen. En in beide romans heerst de geest van de seksuele revolutie, de jaren zeventig. De vrouw in het boek van Ferrante berouwt haar afhankelijkheid, de man van Starnone ziet zijn bedrog als een door de tijdgeest gelegitimeerde sprong naar de vrijheid.

Maar de toon van beide boeken is heel verschillend. Formuleert de vertelster in Ferrante's roman direct en, soms op het irritante af, wanhopig, het boek van Starnone is omzichtiger, gelaagder, cynischer. Het laat zien hoe wij onmachtig verstrikt raken en blijven hangen in onze verlangens, onszelf en de ander bedriegen, en eindigen in chaos.

"'Strikken' gaat over onze dwingende behoefte aan orde, en onze even fundamentele afkeer van dichte ruimtes", duidt schrijfster Jumpa Lahiri in haar voorwoord. Goed voor steeds weer opstekende pijn, die door Starnone/Ferrante gevangen is in niet één maar twee complementaire, rijke romans.

Oordeel

Slim spel met de lezer, cynische kijk op het huwelijk

Vert. Manon Smits. Atlas Contact; 174 blz. € 18,99.

Hide text