Amerika is Kafka's minst gelezen en besproken roman. Hij stond altijd in de schaduw van zijn latere romans Het proces en Het slot, en de novelle De gedaanteverwisseling, absolute hoogtepunten van de 20ste-eeuwse literatuur.

Amerika wordt vooral interessant geacht omdat het Kafka's eersteling (of poging tot) was en al een aantal, maar nog niet alle elementen bevatte van zijn latere, tot wasdom gekomen schrijverschap.

Franz Kafka (1883-1924) begon in 1912 aan Amerika te werken - zoals altijd met veel overgave. Vaak schreef hij in intense, bijna extatische opstoten. Zo zijn de grote lijnen van Het proces uitgezet in één - voor de literatuur gezegende - nacht. In mei van het jaar 1912 schrijft hij over het werk aan zijn eerste roman in zijn dagboek: 'Hoezeer houd ik vast aan mijn roman tegen alle rusteloosheid, zoals een standbeeld dat in de verte tuurt vasthoudt aan zijn sokkel'.

Hij voltooit de eerste zes hoofdstukken, voorziet ze van titels, maar tegen het eind van 1912 loopt hij tegen problemen aan en hij staakt het werk op 24 januari 1913, met de zin 'voortaan wil ik dat niet meer hebben'.

In maart 1913 herleest hij alles en besluit dat het geheel niet aan zijn maatstaven voldoet. Enkel het eerste hoofdstuk 'De stoker' acht hij goed genoeg en dat geeft hij dan ook vrij om als kort verhaal gepubliceerd te worden.

In 1914, wanneer hij zo stilaan op zijn creatieve hoogtepunt is (hij is op dat moment ook aan Het proces bezig), neemt hij het werk weer op, maar eerder als een poging om er nog één keer iets van te proberen maken en dus de zaak voorgoed af te sluiten. Die poging mislukt echter en later dat jaar houdt hij het verhaal definitief voor bekeken.

Blinde irrationaliteit

Pas drie jaar na zijn dood, in 1927, wordt de roman voor het eerst gepubliceerd door Max Brod, zijn vriend en literair executeur, die er op eigen initiatief de titel Amerika aan gaf. Kafka zelf had de veel mooiere titel Der Verschollene in gedachten, De vermiste of De verdwenen jongen, wat nu dan ook de ondertitel is geworden.

Onder elke titel vertelt de roman het verhaal van een jongen van 16, Karl Rossmann geheten, die naar Amerika emigreert vanwege een schandaal met een huishoudster. Hij is min of meer verketterd door zijn ouders.

Rossmann is een verstrooide, nogal naïeve en rechtlijnige jongen, die zich makkelijk voor andermans kar laat spannen, te beginnen met de stoker van de oceaanstomer die hem in het eerste hoofdstuk naar Amerika moet brengen. Na hun toevallige ontmoeting en een doordeweekse klaagzang van de man over zijn overste, neemt de jonge Karl de zaak van de stoker zo ter harte dat hij die zelfs gaat bepleiten voor de kapitein zelf.

Het is de eerste, maar niet de laatste scène in het boek waarbij iemand probeert zijn onschuld te bepleiten voor een groep van onpersoonlijke en weerbarstige autoriteiten.

Doctor in de rechten Franz Kafka heeft een voorliefde voor deze situatie, die hij in deze roman en met nog groter effect in later werk in verschillende variaties opvoert. Het gaat telkens over de onschuldige die beschuldigd wordt. De brave ziel wiens verlangens en wensen voortdurend genegeerd en verdraaid worden. De formele, beleefde, beheerste (kortom redelijke) persoon die zich doodloopt op een muur van blinde irrationaliteit. En tot slot de gelatenheid of soms zelfs extase waarmee het hoofdpersonage zijn lot omarmt en de ondergang induikt.

Het zijn de elementen van de kafkaiaanse nachtmerrie die vooral in later werk hun volle gewicht zullen krijgen. Zijn romans doen telkens denken aan een kwade droom waar je maar niet uit kunt ontwaken. Kafka's bijzonder precieze taalgebruik, door dichter en vertaler Hendrik Marsman ooit omschreven als een 'uiterst geheimzinnige zakelijkheid', zorgt er daarbij voor dat zijn werken onder je huid kruipen en lang blijven nazinderen. Kafka's universum, op een snijpunt tussen realiteit en droom, is een metafoor, een parabel van het hele leven.

Een man met humor

Het absolute hoogtepunt van de roman op dat gebied is wanneer Karl Rossmann zich gaat aanmelden bij het 'Theater of Oklahama' (sic), een reusachtig rondreizend theater waar 'iedereen welkom is', maar dan op een manier zoals iedereen welkom is in een allesverslinder.

Het is een prachtig uitgewerkte metafoor voor Amerika, waarin iedereen een kans krijgt om de Amerikaanse droom na te jagen, zij het dan in een mysterieus theater. Het is een subtiele satire op het land van de onbegrensde mogelijkheden. Door de Amerikaanse droom heen schemert in Kafka's handen algauw de Amerikaanse nachtmerrie.

Interessant is dat Kafka zelf nooit in Amerika geweest is. Hij had wel familie die daar woonde en hij heeft in het boek zeker details opgenomen die hij had van geëmigreerde familieleden. Sommige andere details kloppen dan weer niet - zo zou het Vrijheidsbeeld volgens hem een zwaard in de hand hebben in plaats van een toorts - maar eerder dan afbreuk te doen aan de overtuigingskracht, dragen zij bij tot de bevreemdende sfeer van het boek.

Kafka brak het werk aan zijn roman zoals gezegd voortijdig af. Hij heeft wel eens gehint op een mogelijk happy end voor Karl waarin hij zijn vrijheid zou herwinnen en zelfs zijn ouders zou terugzien, al is het evengoed mogelijk dat hij nog meer onheil in petto had voor zijn hoofdpersonage. Dat hij met deze mogelijkheid speelde, is al interessant op zich wegens de inkijk die het verschaft in Kafka's interne keuken.

Daarnaast toont deze roman Kafka als een man met humor, een gegeven dat soms over het hoofd gezien wordt bij lezing van zijn andere werk en dat je helemaal niet terugvindt in de eendimensionale definitie van 'kafkaiaans' in het woordenboek. Het zou goed kunnen - en insiders bevestigen dat wanneer ze verslag doen van avonden waarop Kafka fragmenten uit zijn werk met veel smaak en gegrinnik voorlas - dat Kafka zijn verhalen met meer gevoel voor (zwarte) humor schreef dan ze soms worden gelezen.

Amerika is zo misschien een 'Kafka light', maar net daarom ook heel leerzaam.

Hide text

Nieuwe vertaling (door Willem van Toorn, die het boek eerder samen met Gerda Meijerink vertaalde) van de grote, maar nooit voltooide roman van Franz Kafka (1883-1924). De jonge Karl Rossmann reist naar Amerika om daar zichzelf en een 'nieuwe vader' te vinden. Hij is thuis, in Duitsland, de deur uitgezet, omdat hij iets met een dienstmeisje heeft gehad. In de Nieuwe Wereld wordt hij steeds opnieuw geconfronteerd met zijn eigen weerloosheid. In deze vertaling gaat het om de volledige tekst, zoals die door Kafka is achtergelaten. Dus ook de beide fragmenten die door hem zijn geschreven toen hij in 1914 het werk aan deze roman hervatte, zijn hier opgenomen. Samen met 'Het proces' en 'Het slot' hoort 'Amerika' tot de grote werken van Franz Kafka. Met een nawoord van de vertaler. Van Toorn vertaalt het gehele oeuvre van Kafka opnieuw, dit is de derde vertaling, na ‘De gedaanteverwisseling en andere verhalen’ en ‘Het proces’. Verzorgde uitgave.