De bekende Zwitserse auteur (1921-1990) heeft naast zijn beroemde drama's ook een aantal misdaadromans geschreven. 'De Verdenking' is er een van en gaat over de ten dode opgeschreven commissaris Bärlach die vanuit zijn ziekbed de achtervolging opent op een voormalig SS-arts. Maar al gauw worden de rollen omgedraaid en wordt de achtervolger de achtervolgde en schijnt de misdadiger te overwinnen. Ten slotte nadert redding en vindt de misdadiger de dood. Geen misdaadroman in de gangbare zin, maar meer een symbolisch verhaal over de zin van het leven, recht en gerechtigheid, misdaad en straf. Een thematisch sterk opgebouwde roman die door duidelijke taal en een heldere structuur en niet op de laatste plaats door de duidelijke visie van de auteur op het wereldgebeuren qua inhoud als ook literair op een zeer hoog niveau staat.

Alle romans van de Zwitser Friedrich Dürrenmatt (1921-1990) zijn misdaadromans, en tegelijkertijd veel meer. Want de meesterlijk geënsceneerde misdaden gaan hand in hand met satire en maatschappijkritiek en geven aanleiding tot bespiegelingen over schuld, moraal en toeval. Geen wonder dat deze romans al ruim een halve eeuw populair zijn bij een breed publiek en nu ook in het Nederlands worden ontdekt.

De nabij Bern als domineeszoon opgegroeide Dürrenmatt is naast Max Frisch de belangrijkste Zwitserse auteur sinds de Tweede Wereldoorlog. Maar hij staat vooral bekend als toneelschrijver van grotesk-humoristische stukken als 'Het bezoek van de oude dame' , 'De fysici' en 'Romulus de grote'. Zijn misdaadromans dateren uit het begin van zijn loopbaan. Hij schreef ze om den brode voor een weekblad. Deze ook succesvol verfilmde romans hebben nog steeds grote invloed op jonge Zwitserse schrijvers, getuige het werk van de recentelijk bij ons vertaalde Jonas Lüscher en Christian Kracht.

Het nu door Ria van Hengel voortreffelijk vertaalde 'De rechter en zijn beul', lang geleden vaste prik op de literatuurlijsten van middelbare scholieren, is een typische Dürrenmatt. De schrijver valt met het lijk in huis. Een jonge begaafde Bernse politie-inspecteur is doodgeschoten. Commissaris Bärlach, de hoofdpersoon, lijkt meteen te weten hoe de vork in de steel zit. Samen met zijn ambitieuze plaatsvervanger Tschanz begint hij aan een onderzoek dat tot talloze verrassende en bijna onnavolgbare ontwikkelingen leidt. Aan het eind daarvan staat de groteske ontknoping.

De sigarenrokende fijnproever en literatuurliefhebber Bärlach, die vlak voor zijn pensioen staat, heeft lang geleden in het buitenland gewoond en in Constantinopel furore gemaakt als rechercheur. In Turkije leerde hij een zekere Gastmann kennen, een lobbyist annex gangster van de bovenste plank, die nu weer in Zwitserland verblijft. Met deze 'duivel in mensengedaante' heeft Bärlach een oude rekening te vereffenen. Hoe hem dit lukt en hoe hij de oplossing van de jongste moord met een revanche op Gastmann combineert, behoort tot de kneepjes van de commissaris en van de schrijver Dürrenmatt.

Ook als je geen groot liefhebber bent van misdaadromans, moet je toegeven dat Dürrenmatt vernuftig en amusant te werk gaat. Zeker, zijn romans zijn technocratisch en geconstrueerd. Maar ze zijn zo nadrukkelijk geconstrueerd dat het al snel duidelijk wordt dat hier sprake is van opzet en dat Dürrenmatt een spelletje speelt met de lezer, die regelmatig op het verkeerde been wordt gezet.

Satire, parodie en gags behoren tot het vaste repertoire van Dürrenmatt, die excelleert in schitterende dialogen - de toekomstige toneelschrijver kondigt zich al aan. Het is toch al opvallend hoe gevarieerd deze schrijver te werk gaat. Kritiek op het Zwitserse conservatisme en de strenge hiërarchie wordt afgewisseld met bijna idyllische natuurbeschrijvingen en lange filosofische twistgesprekken over de fantasie en de rol van het toeval.

Voor de Tweede Wereldoorlog was Bärlach hoofd van de recherche in Frankfurt am Main. Na een incident was hij al in 1933 teruggekeerd naar Zwitserland. Bärlach had een hoge functionaris van de kersverse nationaal-socialistische regering pardoes een oorvijg gegeven. "In Frankfurt werd destijds over die geweldpleging veel gesproken, en in Bern werd die, afhankelijk van de stand van de Europese politiek, eerst als schandelijk, vervolgens als afkeurenswaardig maar wel begrijpelijk, en ten slotte zelfs als de enige voor een Zwitser mogelijke houding beoordeeld", aldus Dürrenmatt. En hij voegt er nog sardonisch aan toe: "Maar dat laatste pas na '45."

Bärlachs rechtvaardigheidsgevoel en zijn afkeer van het nationaal-socialisme komen terug in 'De verdenking', de roman die Dürrenmatt als voortzetting van 'De rechter en zijn beul' schreef. Dit werk verscheen in 1953, toen de discussie over het bruine verleden ('Vergangenheitsbewältigung' in het Duits) net was ontbrand. Dezelfde thematiek vindt men terug bij Dürrenmatts grote tijdgenoten Siegfried Lenz, Wolfgang Koeppen, Günter Grass, Alfred Andersch en Heinrich Böll.

De verdenking van commissaris Bärlach, ook hier de hoofdpersoon, richt zich op de arts Emmenberger, die een Zürichse privékliniek leidt. Is deze Emmenberger identiek aan Dr. Nehle, de beruchte chirurg van het concentratiekamp Stutthof bij Danzig? De SS-arts opereerde zonder narcose, officieel in dienst van de wetenschap maar feitelijk om zijn sadisme te botvieren. Bärlach begeeft zich onder een schuilnaam naar het hol van de leeuw en ontmaskert met list en bluf Emmenberger, die zich niet gewonnen geeft en nu de doodzieke, vrijwel terminale Bärlach eveneens dreigt te opereren.

'De verdenking' draait net als de eerdere roman om spanning, maar ook om de confrontatie tussen twee tegenstrijdige wereldbeelden. Enerzijds die van de materialistische en nihilistische 'hellevorst' en folteraar Emmenberger, anderzijds de wereld van de sceptische humanist en idealist Bärlach, die Don Quichot tot zijn lievelingsfiguren rekent en een aanhanger is van het 'mogelijkheidsdenken'. In het beroemde voorlaatste hoofdstuk 'De klok' komt het tot een beslissende discussie tussen beiden, waarin allerlei prikkelende en tot nadenken stemmende visies worden gepresenteerd. "Wat in Duitsland is gebeurd, gebeurt in elk land als er bepaalde omstandigheden ontstaan. Die omstandigheden kunnen anders zijn. Geen mens, geen volk is een uitzondering."

'De verdenking' kent naast de twee hoofdpersonen nog diverse interessante bijfiguren. Emmenbergers aan de morfine verslaafde assistente dokter Marlok bijvoorbeeld, een voormalige communiste die in het vernietigingskamp puur uit lijfsbehoud zijn maitresse is geworden. Of de jood Gulliver, die bijna slachtoffer werd van Emmenbergers gruwelijkheden, maar in de slotfase van de oorlog op het nippertje ontsnappte. Hij heeft zich als doel gesteld om alle vervolgden te bevrijden, en uiteindelijk lukt het hem om ook Bärlach van de operatietafel te redden. Van Gulliver zijn ook de slotwoorden: "We moeten niet proberen de wereld te redden, maar proberen de wereld te doorstaan, dat is het enige waarachtige avontuur dat ons in deze late tijd nog rest."

Oordeel

Spannend, schitterende dialogen, vernuftig spel met de lezer.

De rechter en zijn beul

Vert. Ria van Hengel. Athenaeum; 134 blz. € 17,50.

De verdenking

Vert. Ria van Hengel. Athenaeum; 160 blz. € 19,99.

Hide text