Toen Roberto Saviano zich vastbeet in de camorra, de Napolitaanse tak van de maffia, wist hij niet waar hij aan begon. Gomorra verscheen in 2006 en werd een wereldwijde bestseller. Het boek werd verfilmd en deed het uitstekend als televisieserie, maar de misdaadorganisatie kon al die aandacht maar matig waarderen. De Italiaanse journalist kreeg doodsbedreigingen en moest onderduiken. Sindsdien heeft hij de klok rond politiebescherming, maar de strijd tegen misdaad en corruptie heeft hij nog steeds niet opgegeven. In Zero, zero, zero (2013) bracht de auteur de internationale cocaïnehandel in kaart. Na die uitstap in het drugswereldje keerde hij in 2016 terug naar zijn vertrouwde biotoop met een roman, De kinderen in de sleepnetten.

Tripadvisor

Saviano's jongste, Wrede kus, is de sequel van die eersteling. Beide delen vormen samen een tweeluik over een kinderbende die de macht grijpt in de Napolitaanse wijk ­Forcella en de drugshandel in de stad overneemt. Het eerste deel stond in het teken van Nicolas' onstuitbare opmars, in deel twee stormt de bendeleider zijn ondergang tegemoet. Behalve Nicolas ­Fiorillo, alias de Maradja, zijn ook zijn kompanen Draak, Drone, Kaakje, Slappehap, Drone, Toekan en de anderen weer present. Het boek opent met een spectaculaire raid op een kraamkliniek: aan het slot van De kinderen in de sleepnetten werd Nicolas' broer in de rug geschoten, in de eerste bladzijden van Wrede kus racet de jongen op zijn motor het ziekenhuis binnen om de pasgeboren baby van Christians moordenaar koud te maken. Zijn ambitie is onveranderd: de oude peetvaders van de troon stoten en het tot koning van de camorra schoppen. In die nietsontziende oorlog tussen jong en oud wordt extreem geweld ingezet. De leider schrikt er niet voor terug de leden van zijn eigen 'kinderparanza' een kopje kleiner te maken, want een heerser moet gevreesd worden, dat heeft hij van ­Machiavelli geleerd. Hoe jong en onervaren ook, de Maradja is een sluwe vos, die virtuoos de sociale media bespeelt. De klassieke bronnen van inkomsten, zoals drugshandel en afpersing, worden door hem aangevuld met hedendaagse technieken. Zo krijgen zijn klanten korting op coke in ruil voor positieve Tripadvisor-recensies voor een door hem aangewezen handelszaak. Nicolas wordt een legende, een held die door de Napolitaanse jochies op handen wordt gedragen. Zelfs als het verkeerd afloopt, is de aflossing van de wacht verzekerd.

Roman of niet, het hele verhaal is gebaseerd op waargebeurde verhalen. De avonturen van Nicolas Fiorillo zijn geïnspireerd op de wederwaardigheden van Emanuele ­Sibillo, die aan het hoofd stond van een jongerenbende, de drugshandel in Napels kaapte en in de zomer van 2015, amper negentien jaar jong, door een rivaliserende clan koud werd gemaakt. Saviano ging de overlevenden van zijn 'paranza' opzoeken in de gevangenis, interviewde de families van de doden, sprak met advocaten en rechters en probeerde te achterhalen wat de jeugd tot de georganiseerde misdaad drijft. Deze minderjarigen stelen, schieten en doden niet uit honger of om een iPhone, luidt zijn conclusie, maar omdat ze de dood willen tarten. Ze wanen zich onsterfelijk, zoals alle kinderen, maar verder koesteren ze precies dezelfde dromen als hun leeftijdgenoten. Ze spelen videogames, kijken naar televisieseries en laten zich inspireren door maffiafilms, zoals The Godfather. Hun ouders weten amper waar hun spruiten mee bezig zijn. Sommigen zijn trots op hun criminele kroost en plukken gretig de vruchten van hun illegale activiteiten. Een enkele moeder probeert haar kinderen uit de klauwen van de camorra te redden, maar Greta's poging om Kaakje te beschermen zal haar zoon juist fataal worden. En passant laat Saviano zien op welke manier politici, pastoors, banken en winkeliers bij de drugshandel betrokken zijn.

Kussen heb je in soorten. Een zoen kan een verbintenis bezegelen, maar hij kan evengoed een doodvonnis inhouden. De laatste soort is razend populair in kringen van maffiosi. Menig personage zal het aan den lijve ondervinden. Deze roman is geen geschikte lectuur voor de gevoelige lezer, want bij al die afrekeningen en executies wordt buitensporig geweld gebruikt. De bendeleden worden bij bosjes gedecimeerd, er wordt gefolterd dat het een lieve lust is, hoofden worden afgehakt en tanden uitgerukt. En dan heeft Saviano de werkelijkheid nog fors afgezwakt, omdat zijn uitgever die te gewelddadig vond. Toch slaagt de auteur, een uitstekend journalist maar een belabberd stilist, er niet altijd in de lezer bij de les te houden. De lezer verdwaalt geregeld in het woud aan personages, die de waanzinnigste bijnamen hebben, ingewikkelde allianties aangaan en van kamp veranderen alsof het niets is. Dat neemt niet weg dat Wrede kus een onderhoudend boek is, dat een tragisch portret schetst van een reddeloos verloren generatie.

Vertaald door Jan van der Haar, De Bezige Bij, 432 blz., 24,99 € (e-boek 12,99 €). Oorspronkelijke titel: 'Bacio feroce'.

Hide text

In haar met de C. Buddingh'-prijs bekroonde debuutbundel Wachtkamers (2015) speurt Saskia Stehouwer naar een huis op een landkaart. 'Het mag niet vergeten worden', prevelt ze. De dichter voegt zich daarmee in de notabele traditie van de poëzie 'tegen het vergeten', gekenmerkt door het ultieme streven iets te maken wat de tand des tijds overleeft. Door iets in een gedicht vast te leggen, hield een auteur als Hans ­Faverey zich voor, kun je het redden uit de klauwen van het verval. Tegenover die wens plaatst het oeuvre van Stehouwer intussen een fundamentele vraag: is de wereld zoals we die nu kennen het bewaren wel waard? Haar tweede bundel Vrije uitloop (2016) gaat expliciet in op de manier waarop de mens zich boven de natuur heeft geplaatst, en maakt ondubbelzinnig duidelijk dat de dichter zich daarmee moeilijk kan verzoenen. 'Kan ik hier geboren worden / als het zand de verkeerde kant op waait / en de kevers de weg kwijt zijn'?, vraagt de ik-figuur zich al in het openingsgedicht af. En, aangaande de almaar groeiende afvalberg: 'wil ik komen luisteren naar een kring van mensen / die niet weten wat ze moeten doen / met de resten'?

Die laatste regels krijgen iets dubbelzinnigs in het licht van ­Stehouwers nieuwste bundel ­Bindweefsel, waarin ze laat zien dat zij wél weet wat je kunt doen met 'de resten'. De ondertitel 'composteerbare gedichten' is hier heel letterlijk genomen: Bindweefsel is een bibliofiele bundel die geheel vervaardigd is uit groente-, fruit- en tuinafval. Voor het project heeft ­Stehouwer het complete productieproces doorlopen: ze maakte haar eigen inkt en perste het papier uit composteerbaar materiaal. In een van de gedichten knipoogt de dichter naar dit proces: 'een paar antwoorden / uit de grond halen / en ze laten drogen'. Er zijn pagina's bij die gemaakt zijn van bananenbladeren, van rode uien en ananas, van kurkuma en gras, van asperge en prei. Het dwingt de lezer van dit (letterlijke) bindweefsel tot een zeer geconcentreerde lectuur: soms zijn de resten van de rode ui zo overheersend dat je je ogen moet samenknijpen om de handgeschreven woorden te kunnen ontcijferen.

Ecokritisch

Stehouwers werkwijze is even uniek als de leeservaring die zij sorteert, en baanbrekend genoeg om er een stuk aan te wijden in een krant met een veel omvangrijker publiek dan de oplage van Bindweefsel. Mede door het tijdrovende productieproces vervaardigde de dichter slechts dertig stuks van de bundel: één voor het archief van uitgeverij Marmer, de andere 29 voor zichzelf en intimi. Ongetwijfeld is het een collector's item, voor zolang de bundel tenminste blijft bestaan: deze pagina's zijn niet geïmpregneerd om lang houdbaar te blijven. In plaats van te vergelen zal deze bundel letterlijk afbreken. Het idee van 'poëzie tegen het vergeten' wordt kortom in de meest letterlijke zin van het woord uitgehold. In het openingsgedicht van Bindweefsel schrijft Stehouwer dan ook nuchter: 'wij lopen af als elk verhaal / we hebben het spannend gemaakt'.

Vanzelfsprekend onderstreept de bijzondere vorm tevens de ecokritische thema's die Stehouwer in haar regulier uitgegeven bundels al aankaartte. In het slotgedicht laat de dichter haar ik-figuur samenvallen met allerlei flora en fauna: 'een ekster kijkt uit mijn ogen / een panter gebruikt mijn handen / mijn oma is een leeuw'. In de laatste strofen staat er een hagedis op uit Stehouwers stoel, en 'doet de lichten uit / in alle grote steden'. Het is daarmee de natuur zelf, in de vorm van het reptiel, die hier een permanent Earth Hour initieert. Niet de geëngageerde mens doet in Bindweefsel de lichten uit om haar zorgen over klimaatverandering te delen, maar de natuur slaat in hoogsteigen persoon alarm.

Dat alarm is des te moeilijker te negeren als je een bundel in handen houdt die letterlijk afbladdert als je de pagina's te hard omslaat. De ecokritische thematiek werd eerder op de kaart gezet in bundels als Hoe ik een bos begon in mijn badkamer (2017) van Maartje Smits of een voorwerp dat nog leeft (2018) van Nikki Dekker, maar Stehouwer zet een nieuwe stap in dit type poëzie door de natuur ook in materiële zin het laatste woord te geven. Wat dat betreft ligt de dichtkunst toch opvallend voor op het Nederlandstalige proza, waarin de klimaatproblematiek een grote afwezige is - uitzonderingen als het tegenovergestelde van een mens (2017) van ­Lieke Marsman daargelaten. In Knack stelde Katrien Elen al vast dat de literaire wereld opmerkelijk stil is als het aankomt op het klimaat, evenals Frank Hellemans en Dirk Leyman in Ons erfdeel. Stef Craps en Mahlu Mertens proberen dit gebrek aan klimaatfictie in ­rekto:verso te verklaren vanuit de literaire vorm die vertellers traditioneel bezigen: 'De schaalgrootte en complexiteit [van de klimaatproblematiek] werken verlammend voor schrijvers, die moeten vaststellen dat hun gebruikelijke arsenaal aan verhaalvormen ontoereikend is.' Het debat over klimaatfictie kan wat dat betreft nog wat leren van de poëzie. In die zin is het hopen dat Stehouwer een tweede kweek van Bindweefsel wil overwegen.

Saskia Stehouwer Bindweefsel. Marmer, 24 blz.

Hide text

Dit is het vervolg op ‘De kinderen in de sleepnetten’*, de roman over de door kinderen gevormde maffiabende in een Napolitaanse wijk, waar zij de drugshandel in handen hebben en waar zij stand houden ondanks de concurrerende bendes. De drugs worden op pleinen verhandeld en het gaat erom zo’n plein in handen te hebben. De kinderen zijn soms pas dertien, veertien of vijftien jaar oud. Het is voor leider Nicolas niet eenvoudig om de eenheid binnen zijn paranza zoals de verschillende groepen genoemd worden te bewaren. Er moeten allianties gesloten worden, vetes moeten worden beslecht, verraad moet worden bestraft, ouders moeten in het ongewisse blijven. Er is sprake van ongekende wreedheid waarbij IS methodes worden overgenomen. Een bezwaar is dat kennis van het eerste deel haast onontbeerlijk is, omdat het verhaal zonder inleiding verder gaat waar het gestopt was. De veelheid aan namen, bijnamen, ingewikkelde verhoudingen en al bestaande wraakgevoelens maken het lastig om er in te komen. Het is een boeiend, verbijsterend en helaas tamelijk realistisch verhaal. Hide text

Roberto Saviano leeft sinds 2006 onder permanente politiebescherming omdat hij het in zijn roman-reportage-autobiografie 'Gomorra' had gewaagd het enorme imperium van de Napolitaanse Camorra bloot te leggen. De auteur is vervolgens uitgegroeid tot een nationale legende, een soort geweten van de natie. De materie van zijn beruchte debuut is onder andere verwerkt in een bekroonde speelfilm, een succesvolle tv-serie en literaire spin-offs.

In 'Kinderen in de sleepnetten' (2018) maakten we kennis met Nicolas, alias Maharadja, die met Machiavelli, 'Call of Duty', misdaadfilms en tv-series in zijn achterhoofd, dood en terreur zaaide in de straten van Napels. Iedereen moest en zou het hoofd buigen voor hem en zijn bende nietsontziende kindcriminelen. Met hun ongebreidelde daadkracht maakten ze talloze vijanden en in de ijzingwekkende slotscène werd Nicolas' onschuldige broertje Christian lafhartig in de rug geschoten.

Het nu verschenen tweede deel van dit tweeluik, 'Wrede kus', opent met een minstens zo huiveringwekkend tafereel: de naar wraak dorstende Nicolas rijdt met zijn motor een ziekenhuis binnen, op zoek naar de pasgeboren baby van zijn broers moordenaar. Vervolgens zien we huiverend hoe hij zijn enorme pistool tegen het buikje van de slapende baby legt.

Deze scène zet meteen de toon voor de rest van het boek. Geen grote literatuur, maar wel een bloedstollend en authentiek misdaadverhaal.

'Wrede kus' sluit in veel opzichten nog nauwer aan bij de verteltechnieken van de tv-serie 'Gomorra'. Zonder een zweem melodrama, sentiment of nostalgie worden we ondergedompeld in de onwerkelijke wereld van deze Napolitaanse kindcriminelen.

Het perspectief verspringt met vrijwel ieder hoofdstuk naar een andere verhaallijn en andere personages: Nicolas, zijn bendeleden, de ondergedoken verrader, maar ook hun omgeving. In het bijzonder voert Saviano ook de ouders van de kindcriminelen ten tonele. Sommigen zijn pathetisch trots op alle rijkdom en aanzien van hun kinderen, maar er is ook die ene, tot wanhoop gedreven moeder die werkelijk alles doet om haar kinderen uit de Camorra-klauwen te redden.

Net als in enkele wilde achtervolgingen, sleept de rest van het verhaal ons ook kriskras door heel Napels, van de nauwe steegjes van Forcella naar de decadente nachtclubs van Posilippo, van het San Paolo stadion naar de geheime verblijfplaatsen van Camorra-kopstukken. Een heel enkele keer spreidt Nicolas zijn vleugels verder uit, bijvoorbeeld wanneer hij in Albanië zaken doet met een belangrijk contact voor de aanvoer van cocaïne.

Terwijl het eerste deel van Saviano's tweeluik in het teken stond van Nicolas' bestorming en verovering van Napels, werkt deel twee langzaam maar zeker toe naar zijn onvermijdelijke ondergang. De saamhorigheid van zijn bende wordt beetje bij beetje aangevreten en ondermijnd door afgunst en verraad. Nicolas ziet zich zelfs genoodzaakt enkele getrouwen van het eerste uur in koelen bloede te doden. De snel verworven macht maakt hoogmoedig, hongerig naar meer macht en uiteindelijk onbezonnen.

En dan heeft de vertoning lang genoeg geduurd in de ogen van de echte spelers van de Napolitaanse onderwereld. Die kinderen hebben een lesje nodig.

Hide text