Wat is de meest deprimerende roman ooit geschreven? Flauberts Madame Bovary, met overspel dat dodelijk afloopt, is een kandidaat. Of misschien Werther van Goethe, dat romantische jongelingen naar een zelfgekozen dood dreef. Of de dood van een onschuldige in Het proces van Kafka?

Welnu, als u een boek wil lezen dat voelt als een stomp in de maag en een klap op het hoofd, dan is er De onbeduidende Jude (1896) van Thomas Hardy (1840-1928). Weinig romans zijn zo compromisloos zonder hoop, zonder een sprankje zonlicht. Alle onrecht dat de laatvictoriaanse samenleving een arme jongen kan aandoen klinkt klagend op uit de bladzijden. De kerk, het huwelijk, de klassenmaatschappij, de onderdrukking van de vrouw: Hardy rekent er genadeloos mee af.

'De letter doodt', luidt het motto van de roman. Dat voorspelt niet veel goeds voor Jude Fawley en zijn dorst naar kennis. ­Jude, een weesjongen die in het dorpje Marygreen bij een liefdeloze tante woont, droomt ervan om te studeren in Christminster, Hardy's romanversie van Oxford. 'Een stad van licht', zo stelt de armoezaaier zich voor, een ridderroman in steen waar de boom van kennis groeit en christelijke deugden bloeien. Daar kan hij zich ontworstelen aan zijn eenzaamheid, de antieke dichters lezen, misschien wel professor of bisschop worden. 'Zijn dromen waren even gigantisch als zijn omgeving klein was', treurt Hardy.

Huwelijk

Die benepen omgeving grijpt Jude bij de kraag in de vorm van Arabella Donn, een boerendeerne die hem met een aloude list tot trouwen dwingt. Jude voelt zich als een konijn in de val, zijn bruid is al even teleurgesteld. 'Tekenen voor een maand plezier, waarna een leven vol ongemak volgt.' Het huwelijk als een voortdurende tragedie - dat kan toch de bedoeling niet zijn?

Nadat de echtelieden zich met veel moeite aan elkaar hebben ontworsteld, gaat Jude naar de stad van zijn dromen - niet als student maar als steenhouwer. Hij restaureert de pinakels van de verbrokkelende universiteitsgebouwen en ziet door de ramen de studenten zitten. Maar die studenten zien hem, de autodidact in zijn werkmanshemd, niet staan. De professoren en hun kennis blijven 'ontoegankelijke planeten die je met een telescoop bekijkt', en Jude de eeuwige buitenstaander.

Verlichting van zijn eenzaamheid biedt Judes nichtje Sue Brideshead. Sue, met haar scherpe intellect en grillige emoties, 'zo'n vluchtig wezen dat je haar geest door haar ledematen heen kon zien trillen', wordt zijn hartsvriendin en de liefde van zijn leven. Maar Sue is ongelukkig getrouwd met Judes oude schoolmeester Phillotson. Haar huwelijksbreuk brengt felle afkeuring teweeg zodat het jonge paar onder een slecht gesternte aan zijn gezamenlijke leven begint. Er komen kinderen van maar geen huwelijk, want Sues huiver voor een instituut dat de liefde het stempel van 'moeten' geeft is onoverkomelijk.

En dan doemt de donkerste wolk op, in de vorm van Judes oudste zoon - een 'bejaard kind' bijgenaamd Vadertje Tijd, vroegrijp en somber. Kinderen kunnen beter niet geboren worden als je ouders niet je wettige ouders zijn en je gezin vastzit in een spiraal van armoede en hoon, vindt Vadertje Tijd. Hij trekt het huishouden mee in een dodelijk drama.

'Onthoud dat de beste en grootste mensen zichzelf geen wereldse vreugde bezorgen', bezweert Sue haar Jude. 'Zij die zijn toegewijd falen.' Dat is ook de samenvatting van Hardy's roman: een dromer, een rechtvaardige, een donquichot die gedreven wordt door medeleven, wordt door het leven vermalen. En voor de hypergevoelige Sue geldt hetzelfde. Jude en Sue zijn moderne heiligen, er is voor hen geen plaats in de herberg.

Ellendig

Dat van die heiligen zag de kritiek anders: De onbeduidende Jude werd verbasterd tot obscene Jude, wegens de omverwerping van de victoriaanse waarden en de onverbloemde intimiteit tussen de seksen. Er was zelfs een bisschop die zijn exemplaar in het haardvuur wierp. Hardy, de succesvolle schrijver van Tess van de D'Urbervilles en andere pastorale romans, was zo van streek dat hij de handschoen in de ring wierp. Hij vond zijn laatste roman 'een ellendige prestatie' en bleef volhouden dat er weinig autobiografisch aan was. Maar ­Judes overgevoeligheid en pessimistische kijk op het leven waren ook de zijne. Hardy voelde zich een buitenstaander in literaire kringen en had een ongelukkig huwelijk.

De stilistische brille van Flaubert heeft Hardy niet, en ook het landschap dat hij zo lyrisch beschreef in Tess is afwezig, maar wie kijkt naar een fraai uitzicht als hij al het ongeluk van de wereld op zijn schouders torst? Van één ding kan je op aan: een klap geeft de gewezen steenhouwer Hardy je als geen ander.

Vertaald door Arie Storm. Athenaeum-Polak & Van Gennep, 559 blz., 25,99 €.

Hide text

Thomas Hardy (1840-1928) is een bekende Engelse schrijver en dichter. Van zijn dertien romans is ‘Tess van de d’Urbervilles’ (1891) één van de bekendste. ‘De onbeduidende Jude’ is de laatste roman die Hardy schreef. De oorspronkelijk titel ‘Jude the Obscure’ (1896) is vertaald door Arie Storm, die werk van meerdere bekende schrijvers vertaalde, onder wie Ernest Hemingway. ‘De onbeduidende Jude’ telt ongeveer 550 bladzijden en vertelt het levensverhaal van de fictieve Jude Fawley, een onbeduidende wees die opgroeit op het Engelse platteland. Hij droomt ervan om naar universiteit te gaan en leest met dit doel klassieke werken. De boerse Arabella Donn leidt hem af van deze droom en hij trouwt met haar, maar zij verlaat hem al snel. Hierna verliest Jude zijn hart aan Sue Bridehead, zijn knappe nichtje. Dit brengt de nodige problemen met zich mee. Zoals in veel van Hardy’s romans is er voor weinig personages een gelukkig leven weggelegd. De roman levert bovendien kritiek op godsdienst, het huwelijk, de universiteit en de klassenmaatschappij en werd hierom in de 19e eeuw kritisch ontvangen. Hide text

Thomas Hardy kreeg het flink voor zijn kiezen van de critici, na de publicatie van 'Jude the Obscure' in 1896. Vrijwel unaniem veroordeelde men het immorele karakter van het boek (wat natuurlijk een prima aanprijzing is) waarna de teleurgestelde Hardy alleen nog poëzie schreef. Althans, zo gaat het verhaal. Dat hij genoeg geld had verdiend met zijn romans en het welletjes vond zou evengoed de reden kunnen zijn, want ook 'Jude the Obscure' was een publiekssucces. 'Tess of d'Urbervilles' en 'Far from the madding crowd' zijn bekendere titels, maar in zijn laatste roman klinkt Hardy's veroordeling van de benepen victoriaanse maatschappij het scherpst, zijn de personages het meest curieus en gedenkwaardig, en is drama het rampzaligst. Nu is de roman eindelijk vertaald, als 'De onbeduidende Jude'.

In grote lijnen is het verhaal snel verteld. Jude Fawley groeit op in het dorpje Marygreen bij zijn norse tante. Al jong droomt hij ervan geleerde te worden in Christminster, een stad (gemodelleerd naar Oxford) waarvan hij de deftige torens kan zien - vaag en lonkend - staand op de hoogste heuvel buiten het dorp. Het lot wil anders. Hij trouwt met de boerse Arabella, die hem al snel verlaat, en wordt steenhouwer in Christminster, waar hij zijn nicht Sue Bridehead ontmoet. Hij wordt hopeloos verliefd op haar, en ook zij zoekt toenadering hoewel ze verloofd is met hun oude schoolmeester uit Marygreen, nota bene de man die Jude ooit stimuleerde boeken te lezen en Latijn te leren. Jude blijft dromen, van een carrière als geleerde of geestelijke, en van een huwelijk met zijn nicht. Na jaren van dralen en draaien krijgen ze elkaar, ze gaan samenwonen. Het afgrijzen van de omgeving hierover neemt kwaadaardige vormen aan. Smaad vormt de opmaat voor nog meer ellende. Als een Bijbelse Job verdraagt Jude de plagen, tot het onherroepelijke einde.

Thomas Hardy was zelf steenhouwer en architect, en het is verleidelijk zijn schrijfstijl en gevoel voor vorm te herleiden tot die beroepen. Hij toont zich namelijk een meester van de vorm in dit donkere drama. In de beschrijvingen kunnen de - nou vooruit - gebeitelde zinnen plechtstatig overkomen, maar in de dialogen is Hardy altijd fijn down to earth.

Beide registers komen goed tot hun recht in de frisse vertaling van Arie Storm, die alleen al door de titel zijn stempel op deze uitgave drukt. Eerder dan 'onbeduidend' betekent 'obscure' vreemd, merkwaardig of onbekend. Maar met 'onbeduidend' zet Storm een andere kant van Jude in het licht, namelijk dat hij van lage afkomst is. Er schemert in door dat ieder streven naar hoger en meer tot mislukken gedoemd zal zijn.

Soms komt Hardy als alwetende verteller even tevoorschijn, zo noemt hij zichzelf "een chroniqueur van stemmingen". Dat is een even bescheiden als adequate typering. Want alle verwikkelingen ten spijt is het boek precies dat: een verslag van stemmingen, een boek over twee boeiende karakters.

Sue is de meest fascinerende. Ze is een innemende dwarsdenker in een tijd waarin zoiets een sociaal doodvonnis betekende, ze wil best voldoen aan al die normen en waarden maar als ze zich ernaar voegt, voelt ze hoe het knelt en barst ze uit het keurslijf. Desnoods springt ze uit het raam of loopt ze een rivier in. Ze is ook wispelturig, spreekt zichzelf tegen, trekt aan en stoot af. Als ze ten slotte wegzakt in een religieuze waan wilde ik haar wel door elkaar rammelen - altijd een goed teken als je als lezer die neiging hebt - maar moest ik me erbij neerleggen dat ze het uit lijfsbehoud doet: het was voor haar niet vol te houden een areligieuze vrij- denker te zijn in een onbarmhartig oordelende maatschappij. Ja, voor wie wel? Voor de arme Jude in ieder geval ook niet.

De tragiek van Jude is dat hij juist niet onbeduidend wil zijn. Hij legt zich niet neer bij zijn afkomst, hij verzet zich en probeert iets te bereiken dat buiten zijn bereik ligt: een leven als wetenschapper en een huwelijk met zijn nicht. Hij is ambitieus, en lijdt onder die ambitie. Hij bevindt zich tussen twee sociale klassen in, en tussen twee tijdperken: de victoriaanse tijd met zijn middeleeuwse mores en de moderne tijd die helaas nog lang niet gearriveerd is. Hij moet wel vallen. De noodzakelijkheid van die val maakt het boek benauwend. Als het even wat beter gaat met Jude weet je al dat het geluk niet lang zal duren. De comic reliefs die Hardy traditiegetrouw invoegt, zijn wrang en bitter (zie citaat).

De enige uitweg voor Jude is de totale ondergang. Gek genoeg is dat minder deprimerend dan het lijkt. Je bent zelfs opgelucht dat de onherroepelijke neergang eindelijk voltooid is. Dat bedoel ik op een goede manier: je gunt de goede, onbeduidende Jude die verlossing. Zelf blijf je tamelijk onthutst achter, en je peinst nog een tijdje over hoe het in een andere tijd en op een andere plaats totaal anders had kunnen lopen. Jude en Sue zelf, die blijven je langer bij. Je hoopt voor altijd.

Thomas Hardy

De onbeduidende Jude

Vertaling en nawoord Arie Storm, Athenaeum; 560 blz., €25,99

Uit 'de onbeduidende jude', pag. 387.

"De soldaat was nors en terughoudend, de bruid treurig en timide; ze werd zichtbaar binnenkort moeder, en ze had een blauw oog. Hun kleine ceremonie was snel achter de rug, en de twee en hun vrienden strompelden naar buiten, een van de getuigen zei terloops in het voorbijgaan tegen Jude en Sue alsof hij hen al kende: 'Zagen jullie het stel dat net naar binnen kwam? Haha! Die kerel is net vanochtend ontslagen uit de bajes. Ze ontmoette hem bij het hek van de gevangenis, en bracht hem meteen hiernaartoe. Zij betaalt alles.' Sue keek om en zag een lelijke man, met kort geknipt haar, en aan zijn arm een vrouw met een breed gezicht, getekend door de pokken, blozend van de drank en de bevrediging dat ze op het punt stond aan een diep verlangen te voldoen."

Hide text