De Verhandeling over de verbetering van het verstand werd na Spinoza's dood, als deel van de Nagelaten werken (1677) gepubliceerd. Vermeldingen in zijn correspondentie wijzen erop dat hij er al vroeg (en zeker tot 1666) aan gewerkt heeft. Maar de tekst is niet voltooid, en in een voorwoord wijzen de tekstbezorgers erop dat er "veel in voorkomt dat duister is, ja weinig uitgewerkt en onbeholpen".

Spinoza gaat op zoek naar iets wat hem "zonder onderbreking de hoogste blijdschap" zou geven. Om die hoogste volmaaktheid van de mens te begrijpen, zoekt hij een manier om het verstand te verbeteren. Eerst evalueert hij vier soorten "percepties", waarvan alleen de vierde soort (die "waardoor we ons van een ding bewust zijn langs de weg van zijn essentie of van de kennis van zijn naast voorafgaande oorzaak") tot adequate kennis leidt. Bij de methode om die kennis te bereiken heeft hij het eerst over fictieve, onware en twijfelachtige ideeën. Verder behandelt hij de voorwaarden van een volmaakte definitie ("die de interne essentie van een ding uit de doeken moet doen"). Hij bespreekt ook nog de eigenschappen van het verstand, maar dan wordt de tekst afgebroken: we vernemen niet meer welke regels het verstand moet volgen bij het vormen van ware ideeën.

Ondanks de strakke verhaallijn blijft de tekst toch vaak duister. De vertaler wijst in zijn inleiding en in de voetnoten op onzekere terminologie, lacunes in de argumentatie, onjuiste interne verwijzingen, overbodige en verwarrende noten van de filosoof zelf. Die voetnoten maken wel veel goed. Als de filosoof op zoek is naar "heldere en welonderscheiden ideeën, en wel zulke als uit de zuivere geest voortkomen en niet uit de toevallige bewegingen van het lichaam", wijst de vertaler erop dat het de bedoeling is de "ideeën van de imaginatio" te vermijden. De vertaling leest tamelijk stroef, niet alleen door de lange zinnen, maar ook door zwaar, verouderd taalgebruik.

In een inleiding stelt de vertaler Spinoza tegenover Descartes, die ook een methode bedacht om de desintegratie van de filosofie tegen te gaan. Spinoza verwerpt Descartes' metafysica: hij gebruikt het begrip 'God' alleen om de natuur eenheid en samenhang te geven en verwerpt de vrijheid (van God en mens) omdat die de principes van causaliteit en intelligibiliteit zou ondermijnen. In het afsluitend essay, waarin Descartes ook nooit ver weg is, becommentarieert hij sommige hoofdstukken van Spinoza's werk (bv. de vier percepties, die nu 'ideeën' genoemd worden). Ook verheldert hij er (met gegevens uit andere werken) onderwerpen die niet expliciet in dit werk behandeld zijn, zoals de soorten kennis, verstand en verbeelding, waarheid en twijfel.

Met dit werkje schreef Spinoza een inleiding die de lezers gevoelig maakt voor filosofische problemen en die de afstand tussen hun opvattingen en die van de filosofie helpt overbruggen. De vertaler heeft de onvolkomenheden van de onafgewerkte tekst goed belicht en aangevuld. Wel had hij in zijn inleiding explicieter de betekenis van de filosoof (vóór de verlichting) mogen behandelen. [Jef Ector] Masquer le texte

Rond het jaar 1600 vindt er een dramatische omwenteling plaats in de manier waarop de mens naar de wereld kijkt. Het oude wereldbeeld, waarin alles begrepen wordt vanuit zijn natuurlijke doel, wordt vervangen door een nieuw, waarin alles verklaard wordt vanuit zijn mechanische oorzaak. Zo'n nieuwe manier van denken moet worden bedacht en uitgelegd. Dat gebeurt in werken als de 'Discours de la méthode' van Descartes en in Spinoza's onvoltooid gebleven 'Verhandeling over de verbetering van het verstand'. Van die 'Verhandeling' heeft de Utrechtse hoogleraar Theo Verbeek een voortreffelijke vertaling gemaakt (de vorige uit 1986 is van de hand van zijn Rotterdamse collega Wim Klever). In zijn nawoord (even lang als de hoofdtekst zelf) legt Verbeek uit hoe hij het werk leest: als een inleiding in de filosofie, een soort weg die leidt van ons dagelijks denken naar de ijle hoogte van de 'Ethica'. Moeilijk, zoals alles wat recht doet aan het denken van Spinoza. Maar uitermate waardevol, zoals iedereen weet die zich die moeite getroost. Masquer le texte