De paradox in 'Gestameld liedboek' van Erwin Mortier

Zich verliezen in taal

Gestameld liedboek, zo heet het nieuwe werk van Erwin Mortier. En dat is precies wat hij doet: liederen stamelen over zijn moeder.

In persoonlijke prozaminiaturen, met lianen van metaforen en op poëzie lijkende intermezzo's en veel witregels, vertelt Mortier hoe zijn moeder op 57-jarige leeftijd Alzheimer kreeg. Hoe zij eerst langzaam, maar uiteindelijk toch nog razendsnel, haar identiteit verloor. Herinneringen, dromen, gebeurtenissen en kleine dialogen tonen hoe de vrolijke, sociale en impulsieve vrouw verandert in een kasplantje dat nog steeds leeft.

Mortier wil zich duidelijk niet beperken tot de Alzheimer alleen, zijn onderwerp is groter dan dat. Het draait Mortier om het verlies van taal. En hoe taal de ziel van een mens bepaalt, hoe het verhaal van een mens aan woorden gebakken zit. Niet alleen zijn moeder verliest haar taal en zo zichzelf, maar parallel daaraan krijgt ook hijzelf problemen met woorden en zijn identiteit. De lust tot schrijven verdwijnt, hij braakt nog slechts brokstukken uit. Woorden zijn hem als een granenontbijt: gezond, maar smakeloos.

Autobiografisch leed

Het lezen van Gestameld liedboek plaatst de lezer direct voor een dilemma. Het is hetzelfde als bij andere rouwliteratuur. Neem Schaduwkind van P.F. Thomése, Contrapunt van Anna Enquist of Tonio van Adri van der Heijden, drie romans over het verlies van een kind; je zit als lezer zo dicht op dit rauwe verlies, dat ieder woord over het boek oneerbiedig zou zijn. Het doorstane, autobiografische leed staat een oordeel in de weg: het is te echt, te pijnlijk. Lezen lijkt bovendien al gauw op voyeurisme: alsof er te smullen valt van het tragische lot van een groot auteur. Maar toch, de schrijver brengt het zelf naar buiten, dus er mag geoordeeld worden.

In eerste instantie kun je als recensent door dit dilemma bijna niet anders dan vol lof zijn over Gestameld liedboek. Zo noemde de criticus van De Standaard het een essentieel boek, omdat het de achtbaan van emoties beschrijft waarin je belandt zodra je moeder dement raakt. De emoties maken het boek integer en indrukwekkend, zo oordeelt weer een andere recensent. De schrijver doet verwoede pogingen om zich de vrouw van voor de aftakeling te herinneren, meent een ander. Hij probeert de poëzie te herwinnen op het zinloze stamelen van zijn moeder en van zichzelf. En tegelijk is het liedboek een zoektocht naar liefde, die danig op de proef wordt gesteld door de fysieke en mentale teloorgang van de moeder. De critica van de Volkskrant waardeert juist de trieste passages, omdat die heimwee oproepen. Hij zou sober en kaal het verloop van de ziekte beschrijven, vindt de een, terwijl de ander de barokke stijl zo waardeert.

Een van de eerlijkste recensenten die ons taalgebied rijk is, Marja Pruis van De Groene Amsterdammer, stelt echter dat het juist de taal is die haar stoort: "We leren de moeder niet kennen", zo oordeelt Pruis, "de vader al evenmin, en de schrijver blijft in zijn verdrietige-zoon-stand op een veilige afstand. Mochten we het niet onmiddellijk begrijpen, de zoon huilt en komt al huilend op de diepste gedachten en de mooiste zinnen, die ook nog eens voortdurend bij zijn eigen bestaan uitkomen."

Mortier zegt in de interviews die hij over het boek heeft gegeven, dat hij de vrouw die zijn moeder was wilde terughalen. Maar het boek is geen biografie. Het gaat over de dagelijkse dilemma's en emoties die bij het proces van aftakeling horen. Daardoor lijkt het op Elegie voor Iris van John Bayley, die zijn echtgenote Iris Murdoch van Tolstoj naar Teletubbies zag afglijden. Sommige gebeurtenissen zouden rechtstreeks uit Bayley's boek kunnen komen: dat de moeder als een hondje achter de vader aanloopt, zodanig dat de vader er gek van wordt, bijvoorbeeld. Het zijn blijkbaar universele symptomen die bij de ziekte horen. Maar van een moeder terughalen is bij Mortier beslist geen sprake. Mortier diept maar enkele herinneringen over zijn moeder op. Hij heeft eerder vragen over het verleden dan afgeronde beelden. Nee, hij zit in het nu, in het proces dat plaatsvindt en dat hem verbijstert. Hij is inderdaad, zoals Pruis stelt, met zichzelf als zoon bezig: híj is de centrale figuur, en de aanleiding om het over zichzelf te hebben is zijn moeder en het gezin daaromheen. Wanneer Mortier zich afvraagt hoeveel keren zijn moeder niet suiker op de biefstuk strooide in plaats van zout, spiegelt hij dat later in paniek wanneer hij zelf het zout niet kan vinden, dat in de koelkast blijkt te staan. Het is maar een kleine stap van zijn moeder naar zichzelf. Arjen Fortuin bekent in NRC Handelsblad dat ook hij daarom moeite heeft met het boek: "Dat Erwin Mortier de troosteloosheid van zijn eigen ervaring verkiest boven de mogelijkheid om de moeder in het zonnetje te zetten, geeft een ongemakkelijk gevoel."

Natuurlijk, Mortiers moeder leeft nog, in tegenstelling tot bijvoorbeeld die van Tom Lanoye, die in Sprakeloos probeerde zijn dementerende moeder te vangen. Dus van een echt afgerond portret kan bij Mortier nog geen sprake zijn. Toch zou je zeggen dat er wel degelijk iets is afgesloten: hoe treurig ook, degene die nog leeft is zijn moeder niet meer.

Gladgepolijste zinnen

Maar volgens mij schuilt het echte probleem van dit rouwboek in de paradox dat Mortier wil stamelen en dat doet in gladgepolijste zinnen die glimmen van genot. Mortier verliest zich in de taal, hij ontsnapt aan de werkelijkheid door krullen te draaien en plechtstatige woorden te gebruiken, waarvoor je naar het woordenboek moet grijpen. Ik althans weet niet wat crepusculaire wezens zijn, of olfactische spoken. De hoogdravende stijl botst met de opgeroepen emoties, het riekt naar aanstellerigheid. Mortier toont zijn breekbaarheid en onvermogen niet zoals Lanoye door om de hete brei heen te draaien en zichzelf uiteindelijk met zijn snufferd in de angst en paniek te dopen, maar door opeens linguïstische termen te gebruiken. Hij zoekt tussen de beklemmende emoties het metaniveau op. Wanneer hij geen contact meer met zijn moeder kan krijgen, verwoordt hij dat zo: "Ik hoor de muziek van haar ziel niet meer; de existentiële aura om haar heen, dat hele vibrerende laken van narratieven en symbolieken waarmee ze zichzelf in de wereld heeft geweven of omgekeerd, de wereld in haar."

Uiteraard is taal Mortier z'n onderwerp en juist die taal desintegreert. Maar gladgepolijste metaforen brokkelen niet. De taal doet niet mee in dit proces. Wel de structuur van het boek. Het besef dat herinneringen nooit helemaal gevangen en gedeeld kunnen worden, dat het willekeurige scherven blijven, weerspiegelt zich in het fragmentarische. Opmerkelijk is uiteindelijk dat de meeste recensenten toch de eenvoudigste verwoordingen van Mortier het meeste prijzen. Daarin schitteren zijn pijn en onmacht, die momenten blijven pas echt haken. Die doen stamelen.

Erwin Mortier

Gestameld liedboek

De Bezige Bij, 176 p., 17,90 euro.

Het Betere Boek

Erwin Mortier wordt geïnterviewd door Yves Desmet (17 uur, Blauwe Zaal).

De hoogdravende stijl botst met de opgeroepen emoties

Zij is nu een gletsjerdal, een ijsveld schuurde over haar heen, de aarde is door de ijsmassa's weggeschraapt. In de blote steen zijn brede voren leesbaar. Elk reliëf werd vlakgestreken.

Masquer le texte

Met Gestameld liedboek. Moedergetijden overtreft Erwin Mortier zichzelf. Dit is meer dan immens aangrijpende bekentenisliteratuur over de ziekte van 's schrijvers moeder, alzheimer, 'dit trage sterven'. Het is een essentieel boek. In 191 pagina's bedwelmend lyrisch proza stoot Mortier door naar de kern van alles wat in het ondermaanse van waarde mag heten: de poëzie en de liefde.

'Mijn moeder heeft me vandaag een stofbeurt gegeven, ze meende dat ik een meubel was.' Zo opent Mortier zijn schets van wat de ziekte is, wat ze doet met een mens en, nog meer, met de directe naasten. Hij loodst de lezer met sublieme precisie door alle fasen van 'het uitzichtloze gevecht' dat zich in zijn moeders hoofd moet afspelen. Van de ongewild komische misverstanden en versprekingen, in het begin, tot de almaar groter wordende nachtmerrie naarmate de sloop zich voltrekt.

Bovenal laat Mortier zien hoe die sloop alles wat hijzelf voordien dacht, voelde, schreef of gewoonweg wàs, (tijdelijk) op losse schroeven zet. In dagelijkse taferelen laat Mortier ettelijke dieptes van het menselijke bestaan resoneren: van de relaties tussen ouders en kinderen tot de morele dilemma's die met ziekte, leven en dood gepaard gaan. Het boek is een achtbaan van emoties. Een waagstuk ook, want sentimentaliteit ligt voortdurend op de loer. Mortier houdt alle borden evenwel perfect in de lucht.

Behalve een 'rouwboek' van de betere soort is Gestameld liedboek ook een poëticaal werk. Het taalverlies van zijn moeder - 'Ze en onttaalt en ontherinnert.'- treft de schrijver in zijn kern. 'Hoe moet het aanvoelen de wereld die je omringt zijn contouren te zien verliezen, het hele netwerk van taal, van taalmemorie, dat zo onnadrukkelijk over de dingen hangt dat we het pas merken wanneer er gaten vallen?'

Zo wordt het boek niet alleen een zoektocht naar de moeder die de schrijver zich voorbij het beeld van de aftakelende mens wil herinneren, en dus naar de eigen jeugd, maar ook naar een verhaal. En naar de poëzie die moet worden herwonnen op het zinloze stamelen, zoals de lichtheid op de zwaartekracht. En, ten slotte en tegelijkertijd, is dit boek ook een zoektocht naar de liefde.

Dit alles wordt ook gevonden. Mortier delft op zowat elke pagina wel minstens één diamant uit de grond. Het boek klapt naar het einde toe open in een bezwerende compositie van mooie herinneringen. En in een liefdesbetuiging aan de liefde. Voor de moeder en de vader, voor het leven zelf.

'Voor mij hoeft de liefde niet meer te zijn dan een gastvrij soort onverschilligheid, een plek, een huis, een tuin, zijn (vaders, red.) buik wanneer hij slaapt of ligt te lezen, waar ik achter hagen of muren, of in de zachte kom tussen zijn ribbenkast en bekken beschutting vind tegen de gelijktijdigheid van alles en iedereen. Plaatsen, kortom, waar ik me mag ontdoen van de opgelegde hoogmoed voortdurend mezelf te moeten zijn'. Verdwijn: ruis en gedaas, lees dit boek en besef: echte schoonheid kent geen hoogmoed.

ERWIN MORTIER

Gestameld liedboek. Moedergetijden.

De Bezige Bij Amsterdam, 176 blz., 19,95 .

(fro) ■

Masquer le texte

We hebben bij wijze van spreken onze rug nog niet gedraaid of de gauwdieven zijn er weer met een woord of een gewoonte van door.

Uit 'Gestameld liedboek'

De vergrijzing rukt op, ook in de literatuur. Na Tom Lanoye heeft nu ook Erwin Mortier een boek uit over de dodelijke ziekte van zijn moeder. Hoe verschillend ze ook zijn, beide boeken zijn erg aangrijpend in de weergave van de fysieke en psychische aftakeling van de moederfiguur. 'We beseffen nog voor geen tiende hoezeer we, lang nadat de fysieke navelstreng werd doorgeknipt, in de vliezen van onze verwekkers hangen', stelt Mortier.

In 'Sprakeloos' (2009) had Lanoye het over de afasie die zijn moeder overviel. Hij liet de roman uitwaaieren tot een welhaast Felliniaans fresco van zijn jeugd in Sint-Niklaas. Het boek oversteeg het louter biografische verhaal van een moeder en werd het portret van een generatie, van het familiale leven in de jaren zestig en zeventig.

'Gestameld liedboek. Moedergetijden' is heel anders. Mortier schreef een sober en somber boek over zijn moeder, die op haar 66ste alzheimer kreeg. Hij vertelt geen verhaal of roman - slechts terloops verneem je wat is gebeurd - maar reflecteert over het verdwijnende 'ik' van zijn moeder. Hij heeft het vooral over de relatie tussen de zoon-schrijver, zijn moeder en de taal. De vader en andere naaste familieleden komen slechts zijdelings in beeld.

Pijnlijk is de prachtige manier waarop Mortier zijn moeders aftakeling beschrijft. 'Haar 'ik' valt weg. Dat 'ik' dat een persoon zo herkenbaar zichzelf maakt. Het hele repertoire van gewoontes, manieren van spreken, slapen, lopen, staan, het verandert allemaal... We hebben bij wijze van spreken onze rug nog niet gedraaid of de gauwdieven zijn er weer met een woord of een gewoonte van door.'

troostend

'Gestameld liedboek' leest als een middeleeuws getijdenboek vol herinneringen, beschouwingen en observaties. De fragmenten zijn meestal minder dan een bladzijde lang en zijn nu eens beschrijvend dan weer poëtisch. 'De dood die hier aan tafel zit, zijn naam is ma. Aan het hoofd van de tafel zit hij in haar en onze kleren, de vertrouwde plek die hij nu al maanden op haar schuifelende tred van de voordeur naar de eetkamer voor zich opeist.'

Mortier noemt de teksten liederen, troostende gebeden die niet gezongen maar gestameld worden. Ze verwoorden de soms tegenstrijdige gevoelens die de schrijver overvallen tijdens de onafwendbare aftakeling van zijn moeder. 'Het went niet, het leven, en van het leven de dood nog het minst.'

Alzheimer - de ziekte die ook collega Hugo Claus overviel - tast de taal en de herinnering aan, het wezen van de relatie van de mens met de wereld. Dat wordt misschien nog acuter aangevoeld door een schrijver, een taalkunstenaar. 'Hoe moet het aanvoelen de wereld die je omringt zijn contouren te zien verliezen, het hele netwerk van taal, van taalmemorie, dat zo onnadrukkelijk over de dingen hangt dat we het pas merken wanneer er gaten vallen? Wordt alles dan wazig, of tekent het zich juist scherper af naarmate het onzeglijke steeds sterker wordt?', vraagt Mortier zich af

Bekommernissen om taal en herinnering waren eerder al een centraal thema in zijn werk. Wat met zijn moeder gebeurde, raakt hem dan ook niet alleen als zoon, maar evenzeer als schrijver. Hij merkt haar ziekte zelfs voor het eerst op in verband met zijn vak.

'Het begint met het woord 'boek', het woord dat haar maar niet te binnen wil schieten wanneer ze op een middag voor mijn bibliotheek staat en vraagt wanneer ik nog 's, je weet wel, zo'n ding, of ik binnenkort weer 's - en ze brengt haar handen met de vingers gestrekt naast elkaar en klapt ze open en dicht. Of ik dat nog 's ging doen, dat schrijven, hoe heet dat, zo'n ding. Ze geeft mijn vader een por met de elleboog: Zeg jij het, jij weet het.'

SOBER

Mortier hanteert in zijn romans, zoals ook in zijn debuut 'Marcel' (1999), met opzet wel eens een wat oubollige, gezwollen stijl. In 'Gestameld liedboek' blijft dat grotendeels achterwege. Al wordt het verlangen naar een vitalistische bevrijding uit deze wereld van dood en vergeten wel erg barok verwoord.

'Ik zou de as uit mijn poriën gespoeld moeten zien te krijgen. Ik zou weer het dier met de duizend trilharen willen zijn dat zindert van een verrukking die de wanhoop benadert bij elk blad dat van een tak valt, iedere lichtval of de extatische nabijheid van een nog onbekend lichaam met de bronzen galm van alle erin vervlochten geschiedenissen, alle angsten en verlangens die het huisvest, en die ik als blindenschrift wil lezen, tot van pure overvloed de inkt op het blad spat.'

Toch grijpen vooral de sobere, uit het leven gegrepen passages en dialogen met Mortiers vader het meest naar de keel. Ze vormen het mooiste eerbetoon aan zijn moeder. Zoals deze: 'Hoe gaat het? vraag ik. Dunnetjes, zegt hij. Heel erg dunnetjes. Bij het afscheid nemen zie ik haar gestalte achter het vensterglas van de auto, de omtrek van haar hoofd, haar magere schouders. Ik klop op het glas. Ze kijkt niet op, ze wuift niet, ze glimlacht niet langer. Ik ben uit haar weggelekt.'

Erwin Mortier - Gestameld liedboek - 2011, Amsterdam, De Bezige Bij, 192 bladzijden, 17,90 euro.

Het einde van de herinnering

Erwin Mortiers moeder kreeg alzheimer op haar 66ste. In 'Gestameld liedboek' verwoordt hij in korte meditaties hoe het is lijdzaam te moeten toekijken terwijl een geliefde wegglijdt in het niets. Soms beschrijvend, vaak poëtisch, altijd aangrijpend.

In 'Gestameld liedboek' laat Erwin Mortier de gezwollen stijl grotendeels achterwege. © HH

Masquer le texte

Bij Lanoye was afasie na een beroerte de boosdoener, bij Mortier is het Alzheimer die komt aankloppen. De schrijver laat er al vanaf de eerste zin geen twijfel over bestaan, Alzheimer is een smerige ziekte die je niet kunt negeren: «Mijn moeder heeft me vandaag een stofbeurt gegeven, ze meende dat ik een meubel was.» De hint van humor die we in het begin ontwaren, ebt weg naarmate het boek en het aftakelingsproces vorderen. Van onschuldige vergeetachtigheid naar volstrekte hulpeloosheid. Het is een pijnlijk en confronterend proces, niet in het minst voor zij die het voor hun ogen moeten zien gebeuren: Mortier zelf, zijn partner, zijn vader.

Terwijl zijn moeder steeds minder grip heeft op de «woordmoes» die uit haar mond komt, vindt Mortier steeds treffendere verwoordingen voor het proces dat zich voor zijn ogen voltrekt: «Het woord voor moeder heet vandaag erosie.» Waarachtiger kan een zin niet zijn. Wanneer Mortier beseft dat de wreedaard die de ziekte is zijn moeder helemaal is binnengedrongen, schrijft hij: «Ik klop op het glas. Ze kijkt niet op, ze wuift niet, ze glimlacht niet langer. Ik ben uit haar weggelekt.»

Het boek is vaak meer poëzie dan proza, zo zorgvuldig is elk woord in elke zin gekozen. Zo persoonlijk ook zijn de beschrijvingen en zo fragmentarisch de herinneringen. Een 'Gestameld liedboek', maar wel heel trefzeker en raak. Recht naar ons diepste binnenste.

Masquer le texte

Erwin Mortier (1965), onder meer auteur van het bejubelde 'Godenslaap', beschrijft in 'Gestameld liedboek' het dementeringsproces van zijn moeder. Daarbij spelen het verleden van hun gezin, de rol van de herinnering en de verwerking van het verdriet een grote rol. Mortier overtreft zichzelf in dit boek met zijn messcherpe formuleringen: vaak poëtisch, dikwijls schrijnend, niet zelden met humor. Waar zijn collega Tom Lanoye voor het lijden van zijn moeder in 'Sprakeloos'* ruim 350 pagina's nodig heeft, weet Mortier in 190 pagina's een wereld op te roepen die universeler is dan die van Lanoye. Dat komt ook doordat Mortier niet, zoals Lanoye wel, steeds tussen de lezer en de moeder gaat staan. Het draait hier niet om Mortier, het gaat over aftakeling, ziekte, afscheid, herinnering en liefde. Mortier weet elke zin in dit boek daarbij de glans te geven die het ware meesterschap kenmerkt. Een aangrijpend, indrukwekkend en briljant boek. Vrij kleine druk, ruime bladspiegel.