De werkelijke ideeën van de achttiende-eeuwse Verlichting zijn, volgens Frédéric L. van Holthoon, veel sceptischer in hun formulering en eerder terughoudend in hun verkondiging. Ons beeld van de Verlichting is met andere woorden dat van de Romantiek. Het beeld dat mede door de Franse Revolutie werd gevormd en vervormd, en nadien eens te meer door de dramatische ervaringen van de twintigste eeuw. Een mix dus van moderne democratische ideeën en idealen met de ideologieën van maatschappelijke maakbaarheid en vooruitgang.
Van Holthoon wil dit onjuiste beeld wijzigen en het Verlichtingsdenken analyseren op basis van de motieven die deze denkers dreven en op de betekenis van de begrippen die ze hanteerden. Zijn uitgangspunten zijn even eenvoudig als beperkt. Eén: de Verlichting begint met de generatie van John Locke en eindigt bij de Franse Revolutie. Twee: het karakter van de Verlichting als achttiende-eeuwse cultuurperiode is uniek. Drie: de filosofen van de Verlichting waren niet de wegbereiders van de Franse Revolutie. Hij bepleit die stellingen aan de hand van tien interpretatieve studies van de het gedachtegoed van een aantal onder hen.
Het uitgangspunt om de Verlichting als een vast omlijnde cultuurperiode te beschouwen, en dus niet ingekapseld in het proces van modernisering in het algemeen, vertrekt van de vaststelling dat de Verlichtingsfilosofen wel een idee hadden van vooruitgang maar eigenlijk geen theorie die erbij paste, en dat er nooit sprake is geweest van een uitgesproken programma. Verlichtingsdenkers zijn eerst en vooral de wegbereiders naar modernisering van instituties en regeringsvormen, maar dan wel via de weg van evenwicht en harmonie. Daardoor ontstond de drang naar het verzamelen en systematiseren van kennis, naar de uitwisseling van ideeën in salons, clubs en genootschappen die als paddenstoelen uit de grond schoten, naar contacten over de grenzen heen, gestimuleerd soms door Verlichte vorsten die maar wat graag de traditionele macht van kerk en religie gemuilkorfd zagen en daarvoor kunst, cultuur en wetenschap gretig omarmden.
Toch waren de meeste Verlichtingsdenkers ondanks hun moderne wereldvisie eerder conventioneel op moreel vlak, zoals Buffon of zelfs Rousseau, die ondanks zijn ideeën over democratie en opvoeding in moreel opzicht traditioneel blijft denken. De radicale breuk die door de Franse Revolutie teweeggebracht wordt staat in sterk contrast met de opvattingen van Montesquieu en Hume over de machtsverdeling in de samenleving. Ze bepleiten geen scheiding maar een balans van machten, wat, samen met de noodzaak van wetgeving, tot een evenwichtige ontwikkeling ter bevordering van het algemeen welzijn moet leiden.
In het wat aparte hoofdstuk over de Markies de Sade toont Van Holthoon ons de duistere zijde van de Verlichting die in zijn mythische vorm ongetwijfeld heeft bijgedragen aan het negatieve en zelfs destructieve beeld dat in latere tijden is ontstaan. Men vergeet daarbij dat het juist de Verlichtingsdenkers waren die de liefde als sociale deugd hebben geïntroduceerd.
De auteur sluit zijn analyse af met een beschouwing over de lessen die we nog altijd kunnen trekken uit het achttiende-eeuwse denken, biografische notities met kritische besprekingen van een aantal internationale standaardwerken en een overzicht van Nederlandse publicaties.
[Jan Baes] Masquer le texte

De schrijver (1934) is emeritus hoogleraar Amerikanistiek aan de Rijksuniversiteit Groningen en een kenner van Hume, van wie hij ook werk in het Nederlands vertaalde. Dit boek is een bundel essays over de Verlichting, naar aanleiding van een HOVO-cursus die hij in Groningen gaf. De auteur poogt bepaalde misverstanden over de Verlichting, die met name in de negentiende eeuw ontstaan zijn, op te helderen. Het levert helaas een fragmentarisch boek op. Het behandelt de vraag wat Verlichting is, gaat in op deïsme, het natuurbeeld van Buffon, over Rousseau, Montesquieu en Hume, staathuishoudkunde van de achttiende eeuw, over De Sade als een reactie op de heersende visies op huwelijk, liefde en lust, en op het vooruitgangsidee van de achttiende eeuw. Impliciet uit de auteur scherpe kritiek op de hegemonie van Jonathan Israels visie op de Verlichting. Het boek veronderstelt nogal wat historische kennis van jaartallen, personen en begrippen. Met bibliografie en index. Een boek dat vooral voor Verlichtingsliefhebbers interessant is, maar niet echt voor het brede publiek. Masquer le texte