Anders dan een schilderij of een sculptuur is een boek een artefact met twee identiteiten: er zijn de geschreven woorden binnenin en er is het omslag dat, behalve de woorden, vaak een beeld bevat. We weten allemaal dat dit omslag ons ertoe kan bewegen een onbekend boek op te pikken of juist te laten liggen. Wie heeft niet minstens één boek in zijn kast staan dat alleen werd gekocht vanwege het omslag?

Over die omslagen hield Jhumpa Lahiri een lezing, de vermaarde lectio magistralis. Die is nu uitgegeven als De kleren van het boek.

Als kind was Lahiri, die opgroeide in de VS en zich in een tweespalt bevond tussen de Amerikaanse en de Bengaalse cultuur, onzeker over haar garderobe. Haar moeder zag haar het liefst in traditionele kleren, maar Lahiri droeg jeans en sweaters. Op school werd ze gepest omdat de kleren die ze aantrok niet hip waren. Ze was jaloers op haar neefje en nichtje in Calcutta die een uniform aan mochten.

Visuele echo

Zo gaat het met boekomslagen, schrijft ze: soms vertellen ze helemaal niets over de woorden die volgen, roepen ze verkeerde verwachtingen op of weten ze de identiteit van de schrijver niet te vatten. Bij het merendeel van haar omslagen heeft Lahiri het gevoel dat ze haar niet staan. Eentje roept zelfs een agressieve reactie op. Telkens als ze het moet signeren, heeft ze zin om het omslag kapot te scheuren.

Volgens de literatuurwetenschapper S.P. Rosenbaum vormen de omslagen die Vanessa Bell ontwierp voor de boeken van haar zus Virginia Woolf, 'een visuele echo' van de tekst. Lahiri zoekt naar beelden die de 'visuele echo' van haar boeken kunnen vormen. Ze heeft een vermoeden van welke beelden zouden passen: een stilleven van Giorgio Morandi of een collage van Henri Matisse: 'Het zou qua marketing nergens op slaan, en het zou de lezer waarschijnlijk niets zeggen. Maar ik herken mezelf in de abstracte blik, het kleurenpalet, de taal van allebei die schilders.'

Een bushok als een boek

Lahiri wordt in tientallen talen uitgegeven, maar heeft nooit rechtstreeks contact met de vormgevers van haar boeken. Het is bijna altijd de buitenlandse uitgever die samen met de vormgever op zoek gaat naar de juiste verpakking. Lahiri, die vanwege haar afkomst dikwijls wordt opgezadeld met exotisch getinte omslagen vol mango's en met henna beschilderde handen, kan een ontwerp weigeren. Maar meestal, zo schrijft ze, is het de strijd niet waard.

De omslagen waar ze het meest tevreden over is, zijn gemaakt door mensen die haar kennen. Dat geldt bijvoorbeeld voor de Nederlandse editie van Met andere woorden, waarvoor een vriend de foto maakte.

Lahiri heeft het over hoe ze als kind illustraties ontwierp voor haar eerste boekjes, over de boekomslagen die haar bekoren - naast die van Vanessa Bell zijn dat die van Edward Gorey. Af en toe doet ze meer algemene uitspraken. Een boek vormgeven is in haar ogen een kunst. Een omslag mag niet te letterlijk zijn, moet dienstbaar zijn aan het boek.

Daarbij trapt ze soms open deuren in. Dat een omslag de lezer moet verleiden, is geen nieuws, dat de boekenmarkt zo gigantisch is dat er niet enkel esthetische principes in het geding zijn, of dat er smaakverschillen bestaan tussen verschillende landen al evenmin. Lahiri had ook wat langer stil mogen staan bij de relatie tussen tekst en beeld, bij hoe woorden zich laten hervertellen in beelden.

Interessant is het hoofdstuk over series. Bij sommige uitgeverijen zien alle omslagen er ongeveer hetzelfde uit. Ze hebben dezelfde kleur, hetzelfde lettertype, dezelfde papiersoort. Wil je als auteur tot een reeks behoren of niet? Lahiri verkiest 'de uniforme elegantie van een reeks' boven een banaal omslag.

Dit geïllustreerde boekje eindigt prachtig met de ochtend waarop Lahiri wakker wordt met zicht op het bushok aan de overkant van de straat. Het toeval wil dat er op dat moment zowel een expositie plaatsvindt van Morandi als van Matisse. Voor de exposities twee reclameaffiches aan het bushok: 'Ik stond ertussenin, en even werd ik, alsof ik de pagina's van mijn boek was, omhuld door hen allebei.'

Vertaald door Manon Smits, Atlas Contact, 64 blz., 17,49 €. Oorspronkelijke titel: 'The clothing of books'.