Koen Peeters zit zijn voorvaderen op de hielen in fijnzinnige familieroman

Een klein Kempisch boekske

Een onversneden familieroman, dat verwacht je niet meteen van ironicus Koen Peeters. In De bloemen brengt hij het lijnenspel tussen de generaties en tussen vaders en zonen fijnmazig in kaart. Na zijn erg geslaagde Grote Europese Roman opteert hij voor een 'klein Kempisch boekske'. Maar wat een rijk boekske.

"Stamboom, wat een vreemd woord vond ik dat altijd al, voor dat knoestige, vervlochten struikgewas van genetica. Zoals in een streekroman, gaat het over eenvoudige, wonderbaarlijke levens in de Kempen", zo noteert de verteller in De bloemen zijn missie. Op het eerste gezicht verandert Koen Peeters het geweer drastisch van schouder met deze stevige heimatroman, die een volle eeuw bestrijkt en de levens van zijn grootmoeder en grootvader, ooms en vader op de hielen zit. Maar voor een rechtoe rechtaan familiesaga vol straffe anekdotiek moet je natuurlijk niet bij Peeters zijn. Eerder toont hij zich ditmaal een verre discipel van Walter van den Broeck of Leo Pleysier, die Kempense familiegeschiedenissen ook al als humus gebruikten om ze op een hoger literair niveau te tillen.

Peeters is in De bloemen een nauwgezette, bijna ingetogen notulist die zijn verhalen met schrandere, haast achteloze observaties doorspekt. "Minzaam gevoelig" en "waakzaam intelligent", heet het op de achterflap, en dat is eigenlijk best wel een precieze karakteristiek van zijn vertellerspositie. De bloemen gaat over de moderniteit die de traditie besluipt en vermorzelt. Over God die uiteindelijk het hazenpad moest kiezen, omdat de bewoners hem niet meer van doen hebben. Over het robuuste maar nederige karakter van de Kempen, die hij al twintig jaar achter zich heeft gelaten. Over de aarzelende verlangens van zijn voorvaderen naar verandering, naar losbreken uit het keurslijf van het dorpse leven. Maar ook over de competitie tussen vaders en zonen en de "eeuwige Wiederkehr" en "aflossingsangst" in elke generatie, hoe hardnekkig die dat ook wil ontkennen: "Misschien is het verleden een schitterende spiegel." Zeker ook vindt Peeters een nieuwe bedding voor zijn lichtvoetige verzameldrift, die ditmaal is opgehangen aan 'bloemen'. In vrijwel elk hoofdstuk maken geurige planten hun opwachting, van pompondahlia's, hyacinten, petunia's, mimosa, gladiolen, hortensia's, paardenbloemen tot aronskelken. Stuk voor stuk zijn ze de representanten van vervlogen periodes. Want wees maar zeker dat ook bloemen onderhevig zijn aan modes.

Gemiste kansen

Koen Peeters had deze roman wellicht nooit geschreven indien hij via zijn oom Jos niet de brieven van zijn grootmoeder Hortence uit de periode 1939-1945 in handen had gekregen. Ze prikkelden de genealoog in de schrijver en stelden hem wonderlijk genoeg in staat om een compleet tijdsgewricht op te roepen: "Dit wordt een klein vlechtwerkje, zoals men geduldig een pruik maakt. Ik zal alles aan elkaar vastknopen, in strengen die in een ronding van een hoofd worden samengebracht." De vierenvijftig brieven van Hortence waren gericht aan haar zonen (waaronder Peeters' vader René) die toen op het internaat zaten in het seminarie van Hoogstraten. In de epistels overstelpt Hortence de jongens met goede raad en tips voor hun voedingspatroon, maar dist hen ook minutieus de dagelijkse gang van zaken op in het Kempische dorp Gierle, waar ze met haar man Louis woont. Hortence drijft een goed lopend kruidenierswinkeltje, terwijl Louis reizend handelaar is en met zijn eieren een klandizie in Antwerpen opbouwt. Dat gegeven stelt Peeters in staat voortdurend de spanning tussen de grootstad en het platteland bloot te leggen. De voorzichtige Louis wil in het diepst van zijn gedachten een grootser en meeslepender leven, ja, zelfs 'natiebaas' worden en losbreken uit het carcan van Gierle. Hij kijkt zijn ogen uit naar de "dames die petitfours aten, naar de verkoopstertjes in hun uniformpjes. Zo beschikbaar leek alles in de stad." Maar verknochtheden aan de geboortegrond én de druk van het dorpse leven laten zich niet zo gauw wegcijferen. Peeters laat fijntjes aanvoelen dat zijn grootvaders bestaan er ook een is van gemiste kansen, zeker omdat de oorlog hem ook bijna van zijn broodwinning afsnijdt. En van intens verdriet wanneer hun dochtertje Maria door de slag van een molenwiek omkomt. De diepgelovige Hortence, verankerd aan haar geboortegrond, legt zich lijdzamer neer bij de feiten, maar bij Louis knaagt het over de onbarmhartigheid van God die zoiets toelaat. Hij voert onophoudelijk dialogen met de alomtegenwoordige God, waarin agnosticisme al in de maak lijkt.

Gloedvol, ironisch

In het tweede deel portretteert de ik-verteller zijn vader René en wordt de toon onmiskenbaar gloedvoller, maar tegelijk ook fijnzinniger ironisch. Rijkelijk put Peeters nu uit diens archiefkast om zijn verhaal in de stellages te zetten en "snuift hij aan de taal en de gedachten van de jongeling die mijn vader toen was. Past het wel dat ik in zijn dagboek zit te lezen?" Steeds vaker sluipen zijn eigen overwegingen binnen en komen zijn voorvaderen één voor één, als een koor van kakelende stemmen, aan zijn schrijftafel postvatten.

De hooggestemde René hield van de declamatie en was "een meester in het houden van toespraken", die tot drie of vier uur konden duren. Niet verwonderlijk dat hij in de vaderlandse politiek opstuwt ("De politiek. De wereld van de marchands in meningen") waar hij vierentwintig jaar als volksvertegenwoordiger actief was. Hij ziet de Kempen ingepalmd door "de ruilverkaveling, de ruimtelijke ordening, de industrieweg en de snelweg E3, waarop de snelste wagens tegen de ronduit driftige snelheid van honderdwintig kilometer per uur" reden. Uiteindelijk ziet zijn zoon het resultaat van de vooruitgang: "Dit beeld heb ik overgehouden: alle sloten zijn rechtgetrokken, mannen wassen op zaterdag hun auto op de oprit en nooit klinkt er een luide schreeuw in het landschap."

Verdwijnende God

Zelf wordt de kordate René afgetroefd met een boksijzer na een verkiezingsmeeting en is hij bijna één jaar uit roulatie, een tafereel dat Peeters haarscherp op het netvlies beitst. "Het is goed dat jij het allemaal opschrijft", fluistert zijn vader hem in. "We hebben ons lang genoeg verborgen gehouden in kieren en op oud papier, maar nu krijgen onze woorden vleugels." Zelfs op zijn sterfbed - nadat het zware beroep van politicus hem een hartinfarct heeft opgeleverd - hield hij een "briljante, juiste en ontroerende toespraak. (...) Hij sprak tot God gedurende een half uur." Peeters neemt in het slotdeel zelf het estafettestokje over om ten slotte ook de verdwijnende God te kapittelen, die in dit boek in allerlei gedaantes opduikt: "Gij bestaat niet meer, maar naarmate gij ijler wordt, worden wij gevoeliger."

Gevoelig is dit boek vol beheerst vertelplezier alleszins. De bloemen mag volgens de bescheiden schrijver zélf dan wel "een klein Kempisch boekske" zijn, laat je daardoor niet bedotten. De bloemen stijgt hoog uit boven de traditionele streek- en familieroman en speelt ook met de conventies ervan. Veel meer dan op het eerste gezicht lijkt, is deze roman ingekapseld in de rest van Peeters' gestaag uitdijende oeuvre (let zeker op het roodborstje op de eerste pagina, dat de link legt met Grote Europese roman). Om net als de fanfaremuziek van de Brabançonne, die tijdens Louis' begrafenis wordt gespeeld, uit te monden in iets dat "niet te ernstig en tegelijk ontroerend, een beetje grotesk, niet al te strijdvaardig maar toch heldhaftig [is]". Net als "elk mensenleven dat op een of andere manier volbracht is", voegt Peeters er behoedzaam aan toe.

Meulenhoff/Manteau, 236 p., 22,50 euro.

'De bloemen' stijgt hoog uit boven de traditionele streek- en familieroman en speelt ook met de conventies ervan

Peeters is in 'De bloemen' een nauwgezette, bijna ingetogen notulist.

In deze ongemeen rijke en subtiele roman, waarmee Peeters de shortlist haalde van de Libris Literatuurprijs, worden voortdurend pertinente vragen gesteld over de taalbarrières ("Wie beheert de talen als we elkaar slordig ontmoeten in stations, vliegtuigen en op conferenties?"), de verhoudingen tussen werkgevers en werknemers, het verglijden van de tijd of het Europese verleden. De neergang van Theo en de opgang van de rusteloze Robin: Peeters draagt in dit boek ook het estafettestokje van de generaties over.

Grote Europese roman is een wonderlijke en grillige Europese legpuzzel, een literair Monopoly waar je dagenlang aan de slag mee blijft. Een boek met de kleine glans van weemoed en banaal geluk, subtiel aangeblazen door de grote adem van de geschiedenis.

Wie houdt van humor, spitse gedachten, mooie taal en een slimme constructie wordt niet teleurgesteld

Pieter Steinz in NRC-Handelsblad

Europa is meer dan het vastleggen van regels over de lengte van ruitenwissers. Dat wil ik met dit boek duidelijk maken

Koen Peeters in een interview in Gazet van Antwerpen

DL ■

Samen met Atte Jongstra moet Koen Peeters (°1959) een van de meest merkwaardige encyclopedisten uit de hedendaagse Nederlandse letteren zijn. In vrijwel elk boek sluipen talloze personages met een verzamelmanie door de pagina's. Hun onbedwingbare aanleg voor lijstjes vormen even zoveel afsplitsingen van de bewaarzucht van de schrijver zelf. In zijn vroege werk mocht de filatelie vaak als prototypische verzameling fungeren en ging ze hand in hand met zijn fascinatie voor Belgisch Congo, Afrikaanse kunst en het koningshuis.

Toch zijn Peeters' romans zelden te herleiden tot omgevallen boekenkasten, laat staan tot een parade van Wikipediakennis. De weetlust is telkens omwikkeld met een bedrieglijke lichtheid en met slimme koordjes verbonden met het geheel van zijn oeuvre. Nergens overvleugelt de noodzakelijke dosis spielerei de inhoud. Gaandeweg kregen de Peetersverzamelingen een abstractere dimensie. Meer en meer begonnen de personages in de residu's van de dagelijksheid te graaien. Ze toonden zich verrukt over kattebelletjes, boodschappenbriefjes, straatnamen of zelfs opsommingen van bedrijven (zoals in Schoonzicht/Bellevue), om ze zorgvuldig in cahiers en notitieschriften vast te leggen. Peeters heeft een zwak voor halfvolwassen mannen die monomaan registreren en notuleren, met een sérieux alsof ze de waterstanden komen opnemen. Vaak ook zijn ze belast met een zakelijke opdracht. Niet voor niets heeft Peeters zichzelf de ambitie gesteld om, in navolging van Willem Elsschot, het literaire vaak versmade bedrijfsleven in de roman te smokkelen.

Robin, het schrandere en tegelijk ongrijpbare hoofdpersonage van de Grote Europese roman, is zowel een exponent van de flukse marketingwereld als een volbloed collectioneur. Tijdens zijn opgelegde Europese missie is hij verknocht aan zijn Moleskineschriftje, waarin hij de indrukken van zijn ronde langs de Europese hoofdsteden opbergt. Ontmoetingen, woorden, atmosferen, hij vangt ze alsof hij vlinders opprikt: "Mijn schriftje is de opsomming van die vondsten. Zo dijt mijn heelal van woorden uit, verder en sneller, zoals het echte heelal. Steeds losser wordt het verband, steeds breder het beeld, tot we alleen nog de fragmenten zien."

Op het eerste gezicht leest de Grote Europese roman inderdaad als een verzameling tranches de vie, een losbladig werk waarin je kriskras door het labyrint van Europa wordt gejaagd. Toch wordt snel duidelijk dat Peeters zijn thema's op een vernuftige manier heeft laten samenklitten én tegelijk zijn werk - na het tegenvallende, al te hermetische Mijnheer Sjamaan - een andere, bevrijdende ampleur heeft willen geven.

Er is weliswaar die onbedaarlijk aanmatigende titel. Dat het Peeters' tot op heden meest ambitieuze boek is willen we grif geloven - het is toevallig ook zijn dikste roman. Maar wou Peeters met de Grote Europese roman wel degelijk een tegenhanger van de mythische Great American Novel schrijven?

De opzet valt amper ernstig te nemen, temeer omdat dat begrip altijd een soort hersenspinsel is gebleven - ook al gaf Philip Roth een van zijn boeken die titel mee. Peeters' titel kan moeilijk anders dan als volstrekt ironisch beschouwd worden. Hij wil Europa vatten "vanuit het kleine perspectief van mensen die werken of leven in Brussel". De geografische reikwijdte van de roman is groot, van Estland tot Dublin, van Helsinki tot Turkije, maar in wezen is het Peeters niet te doen om een historisch fresco. Structureel veel ingrijpender is de aankondiging dat hij zich baseert op Primo Levi's roman Het periodiek systeem, waarin elk hoofdstuk verwijst naar een chemisch element. In de Grote Europese roman "moet elk hoofdstuk gaan over een hoofdstad, alsof elke stad een chemisch element is in een vernuftig Brussels systeem". En de keuze van Primo Levi is allerminst toevallig, zoals we zullen zien.

In zijn hoofdpersonages spiegelen zich zowel de vermoeidheid als de wilskracht van het oude continent. Er is eerst Theo Marchand, de zeventigjarige zakenman die handelt in relatiegeschenken, maar met enigszins lede ogen vaststelt dat het vet van de soep is. Aan de vooravond van de invoering van de euro raakt hij bekneld door de internationalisering en de uitholling van zijn vak: "Vroeger waren er nog gereputeerde families, bekende fabrieken, gerespecteerde huizen. Vandaag was een merk slechts een vonk in een garage, iets pseudo-Latijns wat ontwikkeld werd door een merkenbureau." Marchand (een mercantiele naam die in Peeters' repertoire telkens weer opduikt) heeft het gevoel dat hij de pedalen verliest, maar in een ampele poging om opnieuw greep te verwerven, overtuigt hij de beroepsfederatie CSP (wat staat voor Cooperative Society for Promotions en in vervlogen tijden Chambre Syndicale de la Publicité) om een Europese onderzoeksopdracht uit te schrijven. Die weet Marchand behendig toe te vertrouwen aan zijn poulain Robin, die zich binnen het bedrijf tot een modelsoldaat heeft ontpopt. Robin is kreukvrij en gezegend met ambitie, die evenwel niet blind is: "Ik denk dat ik carrière maak. Vlot en toch integer ben ik, jong en zelfbewust. Vaak voel ik me de slimste van allemaal, maar soms ook een moordenaar die nooit is ontdekt."

Aan de hand van Robin voert Peeters de lezer subtiel binnen in de wereld van de marketeers. Het is een universum waarover hij als geen ander kraakheldere beschouwingen neerschrijft. Licht vrolijke passages over de hebbelijkheden van de collega's wisselen zich af met inzichten over de verhouding tussen werkgevers en werknemers: "Werkgevers knijpen hun medewerkers zacht, kussen hen murw. (...) Werkgevers zeggen dat banen verdwijnen, alsof een snelweg opgebroken wordt. (...) Werknemers bouwen altaartjes op hun bureau met posters van tieners en foto's van kinderen met de hond. Ze zijn voorzichtig en praten wantrouwig mee over meer efficiëntie."

Robin is in staat om de verglijdende tijd te detecteren bij het kijken naar een kantoorvloer en het lijkt wel of we Jean-Philippe Toussaint aan het lezen zijn: "De tijd legt een film over de vloeren, de tafels, de kasten. De tocht rolt al die partikels op en spint er draadjes van. Kunnen we dat stof verzamelen in compacte kussens? Kunnen we ons hoofd daarop leggen en slapen op kussens van tijd?" En niet te vergeten: na 9/11 bevinden de kantoorbedienden in hoge blokkentorens zich nu ook in de vuurlinie: "Voortaan kunnen wij, de bedienden, de klerkjes, de managers helden zijn. Niet uit vrije keuze, maar door wat ons overkomt."

Luchtigheid en ernst gaan zoals steeds hand in hand bij Peeters, maar onder een glazuur van oppervlakkigheid schuilen diep gekoesterde emoties, die hun moment afwachten om los te barsten. Regelmatig grijpt Peeters daarbij naar vulkanische metaforen: "Tussen onze hoofden de universele, vulkanische woede van aantrekking en noodzakelijkheid..." Tijdens zijn Europese inspectieronde hengelt Robin onophoudelijk naar menselijke ontmoetingen: "Overal zoek ik naar het elektrische gesprek, in ernst gestart en soms via amper twee frivole woorden kantelend." Zijn opdracht dreigt op het achterplan te raken, is hij wel zo nuttig als hij zichzelf wijsmaakt? In Parijs stelt hij vast: "Ik heb alles onder controle, ik denk dat in elk geval." Robin raakt er opgesloten in een lift, met een dame die hem haar "deukdijen" toont. Echt contact is niet de bedoeling: "Mensen in Parijs zijn er voor elkaar als schepen die de haven binnenzeilen. Het gevoel bekeken te worden is belangrijker dan het kijken zelf."

En zo vergaat het hem in de meeste hoofdsteden, waarbij Peeters niet ophoudt pertinente vragen te stellen over de taalbarrières: "Verstaan we elkaar wel ooit? Wie beheert de talen als we elkaar slordig ontmoeten in stations, vliegtuigen en op conferenties? Is een vreemde taal spreken meer dan een andere jas aandoen?" Of: "Onze taal hangt van gebreken aan elkaar. (...) Ergens halverwege de misverstanden ontmoeten we elkaar."

Robin is gespitst op woorden, woorden die in een taal een dier aanduiden (zoals zijn eigen naam staat voor roodborstje in het Frans) of woorden die hem meer vertellen over de rusteloze zielen van Europa. Zijn bewaarzucht staat symbool voor de geduldige accumulatie van het Europese verleden, een verleden waar zijn werkgever Theo dan weer geen blijf mee weet. Stukje bij beetje vernemen we dat Theo een Litouwse Jood is wiens echte naam Markmann is. Hij gaat gebukt onder de last van de geschiedenis: "Zijn gevoelens en stemmingen waren het enige wat zijn leven had opgebracht." Zijn bestaan eindigt in een oneindige tristesse en eenzaamheid, terwijl Robin uiteindelijk welbehagen vindt bij een gescheiden vrouw en haar kind. Maar aan het eind van zijn ietwat kafkaësk opdracht heeft Robin zich wél de wijsheid van de Europese geschiedenis toegeëigend, tot de boeken van Primo Levi en Imre Kertész over de Holocaust toe. De neergang van Theo, de opgang van Robin: het is het estafettestokje van de generaties dat wordt overgedragen.

Het is niet weinig dat Peeters in deze roman omwoelt, terwijl hij tegelijk luchthartig stoeit met de Europese clichés. Een enkele keer wordt hij trouwens het slachtoffer van zijn systeemdwang om alle Europese steden op een of andere manier in het boek een plaats te geven. Maar Europa laat zich niet in een keurslijf persen, het is tenslotte dat "zootje ongeregeld dat elkaar sinds eeuwen verovert, liefheeft en vermoordt in campagnes met vlaggen. Het is het mengvat, de smeltpot, de stoofpot". Voor Theo is het zelfs "de enige liefdevolle thuishaven die hij voor zichzelf kon bedenken. Als een beschermende tent, die onderaan naar alle kanten open was". Verbaast het dat Peeters de Europese melting pot vooral in zijn geliefde Brussel aantreft? Daar komen alle knopen samen, daar krioelen tweehonderd talen en Europese nationaliteiten rond, ook in deze toren van Babel registreert Robin efemere gesprekken. "De Grote Europese roman is tegelijk een klein Brussels boekske geworden", zo concludeert Peeters.

Een kleine roman? Een grote roman? In ieder geval schreef Koen Peeters zijn beste én gevoeligste boek. De Grote Europese roman is een wonderlijke en grillige Europese legpuzzel, een literair Monopoly waar je dagenlang aan de slag mee blijft. Een boek, kortom, met de kleine glans van weemoed en banaal geluk, subtiel aangeblazen door de grote adem van de geschiedenis.

Koen Peeters

Grote Europese roman

Meulenhoff/Manteau, Antwerpen

295 pagina's, 19,95 euro

De 'Grote Europese roman' is een wonderlijke en grillige Europese legpuzzel, een literair Monopoly waar je dagenlang aan de slag mee blijft.

Gelukkig maak ik altijd aantekeningen bij het lezen, want het is nu een week geleden dat ik De bloemen uitlas en er is me van de nieuwe Koen Peeters niets bijgebleven. Niet dat het een vervelend boek is, verre van. De bloemen leest prettig weg en hindert geen moment. Toegegeven, grote complimenten zijn dat niet.

De bloemen bestaat uit een aantal verhalen die elkaar vinden. Twee daarvan spelen zich af in het verleden: de levensverhalen van Koen Peeters' vader en grootvader. Een derde verhaal speelt zich af in het heden en toont de auteur zelf, die grasduint in oude brieven en andere documenten. Op basis daarvan reconstrueert/fantaseert hij de levens van zijn grootvader en vader. (In een nawoord waarschuwt de auteur: 'Niets is waar in deze roman. Hij is hooguit zeer losjes geïnspireerd op familieverhalen.') Deze hoofdstukken in het heden hebben iets column-achtigs: nuchtere, haast journalistieke observaties, met milde humor en een likje melancholie. Een beetje in de stijl van Jean-Paul Mulders. De roman culmineert in een apart hoofdstuk, waarin de auteur zich op haast lyrische toon beraadt over zijn relatie met God. Loopt God ook met hem mee, zoals Hij dat een halve eeuw geleden nog deed met zijn voorzaten?

Want God was destijds overal in de Kempen. 'Uit de brieven van mijn grootmoeder blijkt overduidelijk dat volle, onvoorwaardelijke geloof. Iedereen bidt en wordt gevraagd om te bidden. Tussen de personages verschijnt altijd opnieuw dat ene eigenzinnige personage, zijn naam is God', schrijft Peeters. Hij vraagt zich af: 'Hoe kan een mens zo gelovig zijn?'

Vormsel

De auteur maakt die godsvrucht niet belachelijk. Hij geeft amper commentaar en toont: in de beste magisch-realistische traditie wandelt God 'in den vleze' door het verhaal. Nu eens is hij 'een oude, vriendelijke, tandeloze wolf' met een ruwe vacht, dan weer een gewoon mens, die commentaar levert bij de droom van Louis Peeters (de grootvader) om de Kempen te verlaten en naar Antwerpen te verhuizen. Louis voelt de roep van de stad. Hij wil vooruit, hij wil een pakhuis in de haven en misschien wil hij ook wel de verleidingen dichterbij hebben: de mooie vrouwen en de lusteloosheid, hem zo vreemd, van de zazous. De Kempen, 'waar God persoonlijk aan de kinderen het Vormsel kwam uitleggen', kunnen hem hoe langer hoe minder bekoren. Maar de Tweede Wereldoorlog trekt een streep door Louis' droom. Na de oorlog moet hij in loondienst gaan en dooft zijn leven uit als een kaars.

Het is in de beschrijving van de Tweede Wereldoorlog dat Peeters toont wat hij waard is. Er schuift een reeks anekdotes aan de lezer voorbij. Geen enkele daarvan is wereldschokkend; het zijn snelle schetsen, snapshots. Ook in de rest van de roman waakt Peeters erover dat zijn familiale geschiedenis niet groter wordt gemaakt dan ze is. Personages worden snel en geloofwaardig getypeerd, broeiende conflicten of onderdrukte emoties gesuggereerd in een terloopse dialoog.

De bloemen is een klassieke familieroman en Peeters bewandelt de geëffende paden (zoals de onvermijdelijke beschrijving van oude foto's met in de tijd gestolde, onnatuurlijke taferelen), maar hij doet het zo vlotjes en luchtig dat het nooit hindert. Jammer dat Peeters die vertelstijl laat verslappen zodra hij van zijn grootvader naar zijn vader opschuift: in diens levensverhaal zapt hij snel voorbij de essentials, om te kunnen inzoomen op een dieptepunt uit zijn politieke carrière.

Lauw

Onderweg glijdt Peeters geregeld uit, met ondiepe wijsheden ('We schrijven het op om het vast te houden', tja) en nodeloze expliciteringen - voor de schoolkinderen die in hun leesverslag willen vermelden wat de titel betekent: hij wordt uitgelegd op bladzijde 197. Maar tegenover die missers staan enkele beeldschone passages. De dood van Peeters' grootmoeder, bijvoorbeeld, levert een alinea op die we hier in haar geheel zouden moeten kunnen citeren. 'Als mensen sterven, haalt God het licht uit hun ogen, en streelt hij een laatste keer over hun handen', zo begint het. Peeters beschrijft hoe God, oneindig teder, een leven beëindigt. Ook de dood van de grootvader levert opmerkelijk proza op, vooral als wordt uitgelegd waarom hij de Brabançonne wou laten spelen op zijn begrafenis.

Een beetje lof, een beetje kritiek... Ik weet het, dit is een lauwe recensie, maar De bloemen is dan ook een boek waar je het grootste deel van de tijd koud noch warm van wordt. De uitwerking van de (weinig opmerkelijke) verhaalstof is professioneel maar passieloos, de geëxpliciteerde gedachten over vooruitgang en geloof scheren langs het oppervlakkige. Verdienstelijk, maar als u het niet leest, mist u niks.

HET BOEK: over de lotgevallen van grootvader, vader en de verteller zelf, geworteld in de Kempen.

ONS OORDEEL: verdienstelijk, maar daar blijft het bij.

KOEN PEETERS

De bloemen.

Meulenhoff/Manteau, 236 blz., 22,50 euro.

BOEKENBEURS: Koen Peeters treedt aan op 'Het uur van de literatuur 1', samen met Joost Vandecasteele en Koen Peeters op 10 november om 19.30u, Boek.be Lounge. Moderator is Jelle Van Riet. Hij signeert op 7 en 10 november.

Soms is het niet moeilijk om een land te beschrijven. Iedereen kan zich wel iets bij the American dream voorstellen en ook liberté, égalité et fraternité laat weinig te raden over. Je kunt je afvragen of in de Verenigde Staten nog altijd iedereen een reële kans op welvaart heeft, en of in Frankrijk ook vandaag gelijkheid en broederschap vooropstaan. Maar de slogans zijn er. Reclamecampagnes kunnen altijd terugvallen op die ijzersterke motto's. Maar hoe doe je dat met Europa? Hoe vat je het oude continent samen? Koen Peeters worstelt met de vraag in zijn Grote Europese roman .
De Great American Novel bestaat al, schrijft Peeters in de aanhef van zijn boek, en daarom wil hij een Grote Europese Roman schrijven. Die bestaat nog niet, weet hij, nadat hij het aan Google heeft gevraagd. Peeters beseft dat die Europese roman zal afwijken van zijn Amerikaanse broer. Want waar kan een Europese roman over gaan? De structuren die we nu kennen als 'Europa' zijn immers voornamelijk ambtelijk en politiek.
,,Ik zou graag de schoonheid van Administratie beschrijven, de erotiek van het zakenleven in Brussel.'' Echt spannend klinkt dat niet, maar het blijkt een slimme en uitdagende manier om Europa te beschrijven. Peeters doet dat naar het voorbeeld van Primo Levi die een roman schreef aan de hand van het periodieke systeem der elementen. Elk element was een hoofdstuk, net zoals in Grote Europese roman elke hoofdstad een hoofdstuk krijgt. De vraag is natuurlijk of de optelling van al die hoofdsteden een geheel vormt. Of blijft Europa veelvoudig? Zo veelvoudig als de negen bollen van het symbool van haar hoofdstad, en zo meerduidig als de twaalf sterren van haar vlag?
Het idee dat de wereld niet meer zo hecht is, ligt aan de basis van de zoektocht. De oude zakenman Theo Marchand, een van oorsprong Litouwse jood met een verzwegen oorlogsverleden, merkt dat hij de internationale wereld van de relatiegeschenken niet meer vat. Wat gaat er toch om in de hoofden van de Europeanen, vraagt hij zich af. Om daarachter te komen, belast hij zijn jonge werknemer Robin met de opdracht om een groot Europees rapport te schrijven. Het is de bedoeling om in verschillende hoofdsteden te gaan kijken wat de nieuwste trends zijn in het zakenleven, maar ook - en misschien is dat nog wel belangrijker - om na te gaan wat er leeft bij de Warschaunaar en wat de gemiddelde Romein bezighoudt. Het is een schier onmogelijke opdracht, waar Robin desondanks vol goede moed aan begint.

Al snel blijkt dat, als Europa echt als eenheid bestaat, het een internationale corporatie is. Overal waar Robin komt, kan hij probleemloos zijn verhaal doen over marketingstrategieën en bedrijfsfilosofieën. Ook de informatie die hij van buitenlandse firma's krijgt - vaak helder onderbouwd met veelzeggende cijfers, kan hij zonder moeite verwerken. Maar het wordt lastig als hij een stap in de 'echte' wereld zet. Dan vervliegt de taal, verdwijnen de formules.
Er blijken plots woorden te bestaan die iedereen kent, maar die voor maar één taalgemeenschap in hun daadwerkelijke betekenis begrepen kunnen worden. Iedereen weet wie Zorro is. Maar het zijn alleen de Spanjaarden die weten dat het woord eigenlijk 'vos' betekent. Dit soort fenomenen belemmeren de communicatie. De enige oplossing is om alles in termen van business en administratie te beschrijven. Alles gaat goed zolang je bijvoorbeeld de aanslagen van 11 september 2001 bekijkt als een administratieve ramp: ,,Overal dwarrelt papier neer in de straten: kranten, formulieren, facturen, bestelbons.''
Een conclusie dringt zich steeds meer op. Europa is een grote zandbak zonder veel samenhang, tenzij in de onthechte wereld van het zakelijke verkeer. Maar, zo merken de twee hoofdpersonen, daar is de mens niet naar op zoek. Uiteindelijk wil iedereen ontvoerd worden door ,,de allesverterende liefde''.

Dat wil bij Robin niet zo goed lukken. Hij ontmoet veel mensen, praat met ze, vergadert met ze, brengt zelfs met een van hen de nacht door, maar nooit slaagt hij erin om echt contact te maken. De eenheid die er op het ambtelijke niveau is in Europa, maakt de deelnemers inwisselbaar voor elkaar. Ik ben alleen, klinkt het herhaaldelijk.
Ondertussen vordert het onderzoek gestaag, maar lijken de uitkomsten niet bijzonder bruikbaar. Het grote Europese rapport levert geen samenhangend verhaal op. Sterker nog: het lijkt er zelfs op dat Robin er steeds meer achterkomt dat hij naar het verkeerde verhaal zoekt. Op aanraden van zijn oude baas begint hij veel te lezen over de Holocaust, een episode die Europa écht heeft getekend. Hij ziet dat de verhalen zich hebben afgespeeld in Auschwitz en in Mauthausen. Nee, dat zijn geen hoofdsteden, constateert Robin, beseffend dat zijn verslag hopeloos onvolledig zal zijn. De illusie dat hij met zijn rapport iets zal bereiken, heeft hij intussen al opgegeven.

En de allesverterende liefde? Robin, die zichzelf een 'eenpersoonsgezin' noemt, beseft op een dag dat zijn gezin groter is dan hij dacht, en plots liggen zijn bekommernissen dichter bij huis. De belangstelling voor de almacht van de multinationale corporaties maakt plaats voor aandacht voor de kleine criminaliteit; het grootse en meeslepende verhaal over de geschiedenis van Europa wordt teruggebracht tot het dagboek van Anne Frank.
Net als Candide kiest Robin ervoor om voorlopig maar zijn eigen tuintje aan te gaan harken. Zijn baan is hem niet meer heilig en in plaats van een poging te doen om de stad Brussel te 'lezen', neemt hij zijn gezin mee naar het prentenboek Breendonk, waar over de betekenis van het 'verhaal' niet hoeft te worden getwijfeld.

Europa is daarmee niet uit beeld verdwenen. Zoals België in het eerdere werk van Peeters het surrealistische kader van het leven was, blijft die rol in deze roman voor Europa weggelegd. Het continent belooft alleen maar interessanter, diverser en onkenbaarder te worden als in het laatste hoofdstuk Ankara ter sprake komt. Maar dat raakt de koude kleren van Robin niet meer. Hij lijkt zelfs aan de beklemmende anonimiteit te zijn ontkomen. Geluk, bedenkt hij aan het einde van de roman, is geen absoluut of overheersend begrip, maar de optelsom van wat je in de loop der jaren aan geluk kunt verzamelen.
Het is een wat onbevredigende conclusie van een roman die zozeer op onthechting en vervreemding inspeelt en bovendien de Holocaust opvoert als stichtende parabel van het continent Europa. Wat overblijft is een vreemd soort gewetensvolle individualistische gelijkmoedigheid die zich ondanks de beklemmende structuren moet voeden met de beetjes geluk die her en der te sprokkelen zijn. Dat leidt onbedoeld tot gezagsgetrouw consumentisme, dat de roman voor het overige totaal vreemd is. Misschien vond Peeters het beeld van het accumuleerbare geluk te mooi om niet te gebruiken. Het geeft een wat vreemde twist aan zijn confronterende roman over Europa. Al lezen sommigen er wellicht een goede methode in om door een optimistische inventarisatie orde te kunnen scheppen in de ongrijpbare chaos.

KOEN PEETERS
Grote Europese roman.
Meulenhoff/Manteau,
256 blz., 18,95 euro.

Oppervlakkig bekeken lijken we ver verwijderd van de internationale richting die Koen Peeters (°1959) met zijn Grote Europese roman (2007) was ingeslagen. Ten gronde is er echter niets nieuws onder de zon. Van de hoofdsteden van Europa tot de bloemen die uitgezaaid zijn over de bladzijden van zijn familiegeschiedenis: altijd gaat het om verzamelingen die het lokale verleden aansluiten op het globale heden. Wat Peeters zoekt, zijn sporen, restanten van wat verdwenen is. In die zin is hij zelfs een documentair schrijver. Alleen toont de reconstructie van het verleden ook altijd een fictie van het heden. Dat is zijn ironie, het is de bron van zijn verbeelding. Ook in De bloemen , waar hij het levensverhaal van zijn vaders tot een spiegel maakt van de 'vederlichte vooruitgang' in de Kempen. Een spiegel die ook de schrijver zelf toont.

Het begin is als thuiskomen: lichtvoetig, trefzeker. Met een knipoog naar de conventies van de pastorale verteltraditie klapt de verteller de historie open van Louis Peeters en Hortence Proost, zijn grootouders, bij aanvang van de twintigste eeuw in het Kempense dorp Gierle. 'Dit is het midden van het dorp van de wereld, voelde Hortence. Voelde Louis.' Met een minimum aan woorden schetst Peeters de lijnen waarbinnen Hortence en Louis vroom hun plaats zoeken in de wereld. Hortence met een eigen kruidenierswinkeltje. Louis als eier- en botermarchand die in Antwerpen betoverd wordt door de mogelijkheden van het moderne leven. 'Misschien moet ik verder mikken dan zuivel verkopen', droomt Louis, voor wie God in de stoommachines van de haven, motoren, molens verschijnt. Eenmaal terug thuis, in de Kempen, waar God aanwezig is 'wanneer iedereen zijn plaats kende', vervliegen zijn ambities echter al gauw. De tering moet naar de nering gezet. En er zijn vijf kinderen om voor te zorgen. De tweede zoon is René, de vader van de verteller. Over zijn levensloop, als redenaar én gelovig CVP-politicus die in Brussel de belangen van zijn streek behartigt, gaat het vooral in het tweede deel van de roman.

Maar centraal staat het erven van vader op zoon. Daarin komt immers iets van de transitie bloot te liggen die de rurale Kempen in de voorbije eeuw heeft ondergaan. Met God in de hoofdrol, of beter: zijn verdwijning. Want generatie na generatie werd het geloof in de toekomst doorgegeven. Maar dat ging gepaard met een proces waarin God als grond van dat geloof verzwakte en verijlde. Tot hij alleen in naam overbleef, zoals bloemen in de namen van straten en mensen. Precies die leegte, in de vorm van volgebouwde plattelandswijken en de snelwegen die ernaartoe ijlen, is wat de jonge generatie heeft geërfd van de eeuw waarin God door de vooruitgang werd vervangen. Net zoals de verteller van zijn drukke maar afwezige vader de leegte erft waarin hij is verdwenen.

Dat zou een bron van nostalgie kunnen zijn, van rouwen. Maar dat gebeurt niet in De bloemen . Want erven is een kunst, een actief werkwoord. Aan de hand van de documenten die hij van zijn ooms krijgt, vooral het receptenboek van zijn grootmoeder en de verzameling brieven die zij ooit aan haar zoons schreef, verwerkt de verteller het verleden tot een constructie van zijn verbeelding.

Typerend in dat verband zijn de beeldrijmen die de hoofdstukjes van tijd tot tijd verbinden. Maar het meest opvallend zijn de vele bloemetjes waarmee hij gooit. Ze vormen een historisch systeem, waardoor het burgerlijke zoeken naar de eigen oorsprong wordt ingeruild voor verwondering door de anarchie waarmee het verleden blijft voortwoekeren. Dat werkt homeopathisch, al is het slot waarin de verteller zelf tot God spreekt iets te nadrukkelijk. Met de woorden van een plaatsvervanger van God die intussen ook al is overleden: Dank u voor De bloemen , Koen Peeters.

KOEN PEETERS, DE BLOEMEN , MEULENHOFF-MANTEAU, 235 BLZ., 22,50 EURO, ISBN 978 90 8542 208 2.