Wie zoekt naar Vlaamse militaire collaborateurs die na de Tweede Wereldoorlog een invalidenpensioen uit Duitsland kregen (DS, 20 februari), vindt in dit boek een exemplaar: Leo Verschueren. De Waffen-SS'er verloor als tiener een been, op de derde dag van zijn inzet aan het Oostfront tegen de Russen. Hij is een oom van Hein en Toon Van den Brempt, de tweelingbroers die in de televisiereeks Kinderen van de collaboratie veel indruk maakten met hun getuigenis over wat het inhield om op te groeien in een gezin met 'foute' ouders. Over en met hen schreef Kristien ­Hemmerechts het boek Het verdriet van Vlaanderen, waarin ook die oom opduikt. Hij blijkt niet alleen van 'een of andere instantie in Duitsland' een pensioen als oorlogsinvalide te ontvangen, ook zijn prothese werd vergoed.

'Nonkel Leo' was een telg van een uitgesproken 'zwarte' familie in het Antwerpse en bleef tot zijn dood fascistische ideeën koesteren. Niettemin leeft hij in de herinnering van de familie voort als 'een fantastische man'. Neef Hein noemt hem 'een lieve, zachtaardige, humoristische nonkel'. Dergelijke dubbelzinnigheden - en zo zijn er veel in de brede familie Verschueren - maken dit boek zo interessant, omdat ze des mensen zijn. 'Gewone', soms ronduit aardige mensen kunnen er de vreselijkste overtuigingen op na houden en, als de omstandigheden er zich toe lenen, die ook in de praktijk brengen.

De empathische lezer gruwt van hun ideeën en daden, maar voelt ook mee met wat hen overkomt in de tredmolen van de geschiedenis. Tegelijk is het de directe confrontatie die Hein en Toon Van den Brempt niet alleen tot de radicale conclusie ' nie wieder' bracht, maar ook tot het inzicht dat iedereen persoonlijk verantwoording af te leggen heeft.

Kreten en gefluister

De brede familiale voorgeschiedenis van de tweeling levert een treffende casus voor een onderzoek naar extreme gevallen van collaboratie en onmenselijkheid. Zelfs de tragedie van Meensel-Kiezegem speelt een rol. Daarrond hangen motivaties en gevoelens, maar net zo goed uitvluchten, voorwendselen en mythes, en nog vaker louter verdringing.

Het breed menselijke verhaal komt in de titel van dit boek niet volop tot zijn recht. Behalve dat Het verdriet van Vlaanderen een afgekloven allusie is op Hugo Claus' oorlogsroman Het verdriet van België, is dit geen Vlaams of Belgisch, maar een universeel en vooral ook nog actueel verhaal. Dat is net wat het thema zo belangrijk maakt.

Eerst zou het boek Geen kleine oorlog heten, vast een allusie op Mijn kleine oorlog van Louis Paul Boon, wat treffender was geweest, omdat Boon de dubbelzinnigheden in het ondergaan van een oorlog sterk in de verf zet. Met Claus heeft de saga gemeen dat ze een inzicht geeft in de ambiance in de familie, in de geruchten, praatjes en vooroordelen die er rondzoemen. Het zijn kreten en gefluister die kritische en morele reflectie verdringen. Desnoods dienen ze om om het even wat goed te praten.

Die warreling van kleine, menselijke gevoelens en grote, ideologische overtuigingen komt in dit relaas van een zoektocht naar de historische waarheid scherp aan het licht. Maar de queeste mist een leidende hand. Zo had het Hemmerechts met wat meer voorkennis - die gemakkelijk te verwerven is - niet hoeven te verbazen dat collaborateurs de Britten als vijanden zagen. Ze wachtten al evenmin op de Duitse invasie in de Sovjet-Unie in 1941 om anticommunistisch te worden.

En nee, de collaboratie is echt geen 'taboe' meer. Daar staat Hemmerechts' verbazing zowel de voortgang als de diepgang van haar boek in de weg.

De Geus, 345 blz., 21,50 € (e-boek 13,99 €)

Masquer le texte

De ondertitel van ‘Het verdriet van Vlaanderen’ doet aanvankelijk vermoeden dat het om een olijk kinderboek gaat, maar de bijstelling ‘tweeling van de collaboratie’ smoort die verwachting in de kiem. Aandachtige lezers en kijkers zullen de tweelingbroers met wie Kristien Hemmerechts op pad ging, nog kennen van hun getuigenissen in Humo en in de reeks ‘Kinderen van de collaboratie’ op Canvas. Hein en Toon Van den Brempt zijn telgen uit een familie die de auteur van ‘De vrouw die de honden eten gaf’ en ‘Taal zonder mij’ trefend omschrijft als ‘zwart, zwarter, zwartst’. Voor hun deelname aan het Canvas-programma hebben de zonen van een voormalig lid van de Wafen-SS zich achteraf bij hun familie verontschuldigd. Ze vonden dat ze die oneer hadden aangedaan ‘door een eenzijdig en ongenuanceerd beeld op te hangen’. Voor deze integere reconstructie van het familiale oorlogsverleden zijn echter geen excuses nodig. Waarom de 70-plussers Hemmerechts vrijelijk toegang tot hun familiegeschiedenis hebben verschaft, wordt niet expliciet vermeld, maar de tweeling heeft geen enkele reden om het zich te beklagen. Zoals de jongste zus van Toon en Hein het in een mail aan de schrijfster verwoordt: ‘Ik vind het goed dat ik nu een verhaal krijg met een achtergrond en met vergelijkingen van uitspraken die naast elkaar geplaatst worden. En dat gebeurt door iemand die het volledige plaatje bekijkt, die emotioneel niet betrokken is bij onze familie en daardoor in staat is ons de info op een zo neutraal mogelijke manier door te geven.’

Dat betekent geenszins dat Kristien Hemmerechts een koele of afstandelijke geschiedenis serveert. Ze is bescheiden genoeg om te bese en dat het verhaal niet om haar draait en blijft zich doorgaans op de achtergrond ‘een weg banen door halve waarheden, hele leugens en ?agrante tegenstrijdigheden’. Waar nodig treedt ze naar voren en stelt ze zich in de plaats van de lezer, die onvermijdelijk met ongemakkelijke vragen zit. Op die momenten is de vakvrouw even kritisch voor zichzelf als voor haar onderwerpen. Haar eigen vooroordelen weerlegt ze even vlot als de excuses en vergoelijkingen van de mensen met wie ze spreekt. Gesprekken waar de romancière steeds het juiste detail en de typerendste zinsnede uit weet te lichten. Vanuit de overtuiging dat de kinderen van collaborateurs evenveel nood hebben aan geschiedkundige klaarheid als de kinderen van verzetsstrijders, volgt Hemmerechts Hein en Toon van het Belgische Rijksarchief naar Duitsland en Israël. De pijnlijkste waarheden over de familieleden, die de twee broers gekend hebben als ‘lieve, menselijke en warme wezens’, ontdekken ze samen. Bij haar poging om te achterhalen ‘wie wat wanneer en waarom had gedaan’ toont Hemmerechts dat ze een kundige geschiedschrijfster is, die beseft dat je ook verhalen over zwarten en witten alleen maar in grijstinten kunt vertellen. ‘Het verdriet van Vlaanderen’ is een complexe en fascinerende geschiedenis, neergeschreven in de – jammer genoeg wellicht ijdele – hoop dat de mensheid er iets uit kan leren.

*****

Masquer le texte

Hein en Toon komen uit een fout nest, een 'zwart' nest. Dat betekent in Vlaanderen dat hun familieleden tijdens de Tweede Wereldoorlog hadden geheuld met de nazi's. In hun geval ging het bovendien om collaboratie van de ergste soort: er werd door de Vlaamse SS niet gestreefd naar een onafhankelijk Vlaanderen, maar naar opgaan in het Germaanse ras. Dat leverde serieuze celstraffen op na de oorlog. De schrijfster Kristien Hemmerechts vertelt het verhaal van de tweeling en weeft daar haar eigen gedachten en opvattingen én die van haar familieleden doorheen. We komen heel wat te weten over foute ouders, foute ooms, maar weinig over de verwerking van dat foute verleden – al is Toons term 'verdringeringen' wel een vondst. Het grote probleem van dit boek is dat het om te beginnen nogal van de hak op de tak springt, de structuur is chaotisch. Bovendien zijn de terzijdes van Hemmerechts nogal storend: voorspelbaar (verontwaardiging, verbazing) en hinderlijk omdat ze niets toevoegen. Het relaas verliest daardoor aan kracht. De titel is bovendien een nogal aanmatigende verwijzing naar het klassieke 'Het verdriet van België' van Hugo Claus. Masquer le texte

De mooiste vondst in 'Het verdriet van Vlaanderen. Op pad met Hein en Toon, tweeling van de collaboratie' komt niet van auteur Kristien Hemmerechts maar van een van haar twee hoofdpersonen. Toon van den Brempt heeft het woord 'verdringeringen' bedacht. Het vangt het proces van vergeten en bijkleuren van het verleden in foute kringen in één duidelijke term.

Hein en Toon worden zelf heen en weer geslingerd tussen verdringeringen en de wil om de waarheid te weten. Hun vader en moeder trouwden begin 1945 in Duitsland, toevallig op de dag dat vernietigingskamp Auschwitz werd bevrijd. Zelf kwamen ze ter wereld toen de gedroomde wereld van hun vader, een gewelddadige SS'er, hun moeder, secretaresse van de baas van Belgische SS en tal van collaborerende familieleden definitief in diggelen lag.

De twee groeien op in een verknipt gezin met twee ouders die scheidden en hertrouwden, in een sfeer van wegduiken, desperadogedrag, gezinspeel op staatsgrepen, terdoodveroordelingen die worden omgezet in gevangenisstraf, gehengel naar vervroegde invrijheidstelling, veel verhuizen en veel zwijgen ten opzichte van de buitenwereld.

Op een leugen of halve waarheid meer of minder wordt niet gekeken. Hein en Toon doorzien het deels, maar blijken tegelijkertijd niet ongevoelig voor het mythologiseren van de rol van familieleden, de vele verdraaiingen en de eufemismen waarmee misdaden worden beschreven. Ondanks alles hebben ze zo hun gevoelens richting hun ouders en laat het hechte verband van de grotere familie zich ook niet zomaar doorbreken.

Hemmerechts dook met Hein en Toon in hun verleden en vooral dat van hun 'zwarte' verwanten (De Verdieping, 19 februari). Het is de vraag of een redelijk rechttoe-rechtaanverslag van die zoektocht wel de meest geschikte vorm is voor 'Het verdriet van Vlaanderen'. Als schrijver had ze het gevondene op eigen wijze kunnen herschikken. Dat had een wat minder verbrokkeld verhaal kunnen opleveren en - afhankelijk van de gekozen aanpak - ook een origineler en nog navranter relaas.

Hemmerechts loopt niet over van kennis over de oorlog. Werkendeweg noteert ze haar verwondering over de 'ontdekking' dat voor de nazi's de strijd tegen het bolsjewisme min of meer samenviel met die tegen het jodendom. En: wat Hemmerechts ook 'niet wist': "De capitulatie van het Franse leger op 22 juni 1940 werd getekend in de treinwagon waarin in 1919 het vernederende Verdrag van Versailles was gesloten, vernederend voor de Duitse verliezer." Dat klopt niet. In de wagon capituleerden de Duitsers op 11 november 1918.

Wat ook al niet getuigt van diepgaande kennis van de materie: Hemmerechts denkt dat er contact moet zijn geweest tussen de opleidingsschool in het Beierse Bad Tölz en Auschwitz rond het moment dat de Russen dat kamp bevrijdden. Want, zo redeneert de schrijfster, 'ze waren allebei van de SS'. Dat getuigt van weinig inzicht in de manier van organiseren in nazikringen en van geen benul van de onoverzichtelijke chaos in het eindstadium van de oorlog.

De toegevoegde waarde van Hemmerechts als personage in het boek blijft ondertussen onduidelijk. Voor iemand die in haar oeuvre meermalen blijk gaf van gedegen en indrukwekkend spitwerk in de eigen ik, blijft ze nu wel erg aan de oppervlakte. Ze stelt zich voornamelijk moreel superieur op. Pas tegen het einde van het boek komt de vraag of ze in soortgelijke omstandigheden niet misschien dezelfde kwalijke beslissingen had genomen als de familieleden van Hein en Toon. Dan ontstaat ook iets van begrip over het onvermogen van Hein en Toon om de naakte feiten onder ogen te zien.

Ondertussen blinkt Hemmerechts uit in heel erg ware, maar na bibliotheken vol oorlogsgeschiedenis tamelijk obligate vragen en constateringen. "Bestaan er samenlevingen die niet een stempel op kinderen proberen te drukken?", "Zal er ooit een tijd aanbreken dat er geen bommen meer worden gegooid? Dat kinderen niet meer bang hoeven te zijn?", "We trekken geen lessen uit het verleden", "Van nazisme en fascisme valt geen heil te verwachten."

Hemmerechts had met de wederwaardigheden van Hein en Toon en hun familie een indringend en gelaagd verhaal in handen. Ze heeft er alleen - anders dan je van een auteur van haar kaliber zou verwachten - geen grootse literatuur van weten te maken.

oordeel

Verbrokkeld verhaal dat deskundiger,origineler en navranter had gekund.

De Geus; 352 blz. € 21,50.

Masquer le texte