Voor de verteller van De geur van geluk, een van de dertien verhalen uit Robert Menasses nieuwste boek, was het duidelijk. Het huwelijk van zijn ouders was op de klippen gelopen tijdens de bokswedstrijd die zijn vader in 1957 uitvocht met als inzet de titel van Europees kampioen. Zijn tegenstander had hem al tijdens de eerste ronde ko

geslagen en dat was het einde van zijn carrière. Gedaan wedstrijd en gedaan ook de hoop op een glamoureus leven. Niet veel later had vader het gezin verlaten. Bijna twintig jaar lang had de verteller dat geloofd, tot hij op een dag Maria ontmoette, een vrouw die net hetzelfde parfum gebruikte als zijn moeder indertijd. Wanneer ze zijn huis had verlaten hing haar geur nog in zijn bed, en besefte hij opeens zijn fout. Zijn vader had zijn moeder niet verlaten uit een gevoel van minderwaardigheid, maar wel omdat in die fatale bokswedstrijd zijn neusbeen kapotgeslagen was en hij daarbij zijn reukzin had verloren. Hij had haar verlaten omdat hij haar niet meer rook.

De Oostenrijkse schrijver Robert Menasse kennen we onder meer van de roman De hoofdstad, waarin hij Europa ironisch neerzet als een continent dat twijfelt waaraan het zijn identiteit kan ophangen, aan de export van varkensoren en -poten naar China of aan de herinnering aan Auschwitz. Die spanning tussen heden en verleden staat ook centraal in de bundel De Amerikaanse bril en andere verhalen. In ieder verhaal wordt er omgekeken, naar de bouw van het eerste Weense bordeel dat specifiek voor dat gebruik bedoeld was bijvoorbeeld, of naar het midden van de jaren 1970, toen een Oostenrijkse textielmagnaat werd ontvoerd door extreemlinkse activisten en je maar beter het verzameld werk van Karl Marx niet op de boekenplank kon hebben staan. Of neem nog een ander verhaal, waarin een joodse jongeman aankondigt dat zijn trouwfeest gepland staat voor 9 november. Zou je dat wel doen, merkt zijn vader op, want op 9 november 1938 vond de Kristallnacht plaats en dat is voor ons joden een pijnlijke herinnering. "Ach wat, geschiedenis", reageert de zoon daarop, ongewild getuigend van een oppervlakkige kijk op de wereld.

onenigheid en verbrokkeling

Want dat is wat Menasse in deze bundel keer op keer aantoont, dat je het verleden niet zomaar van tafel kunt vegen en dat het blijft doorwerken in het heden. Hoezeer hij daar over nadenkt, blijkt uit de twee versies van De Amerikaanse bril in de bundel. Er zijn in feite zelfs drie versies, leren we uit het voorwoord. Het verhaal is een verhaal, maar ook een essay en een voordracht. In het essay focust de schrijver op grote data uit het verleden en hoe we daar nu op terugkijken. De aanslag op John F. Kennedy, op 22 november 1963, bracht de wereld samen. Er was een man gestorven die van de wereld een betere plaats had kunnen maken dacht iedereen, daarbij makkelijk vergetend dat het diezelfde man was die aan de basis lag van de Cubacrisis en de Vietnamoorlog. Zet daar eens 9/11 of die andere elfde september, van 1973 tegenover, toen Amerika in Chili de verkozen linkse president Salvador Allende hielp opzij te zetten en dictator Augusto Pinochet aan de macht bracht. Dat zijn data die we ons herinneren als beginpunten van onenigheid en verbrokkeling.

Het verleden is een heksenketel, zo blijkt steeds weer uit de verhalen van Menasse, en wat je eruit opvist is niet steeds hetzelfde, blijkt uit Het einde van de hongerwinter, een verhaal dat meteen kan worden bijgezet in de bibliotheekkast met de beste verhalen ooit. Het gaat over een uitvaartplechtigheid. Familie en vrienden van de overledene zijn samengekomen in een café, waar de zoon herinneringen ophaalt aan de hongerwinter van 1944. Hij zat toen met zijn ouders ondergedoken in het apenverblijf van de Amsterdamse zoo. Hun eten kregen ze van een aap en op een dag had hij ook een boek bij zich. Max, de verteller van het verhaal en de kleinzoon van de overledene, heeft het verhaal al tientallen keren gehoord, maar deze keer gaat het anders. Grandioos is vooral hoe Menasse de dynamiek rond de tafel beschrijft, hoe de zoon van de overledene de spanning opdrijft, hoe er nevenintriges ontstaan en je de clou van het verhaal uiteindelijk nooit te weten komt. Dit verhaal gaat uiteindelijk niet alleen over het spel tussen een verteller en zijn toehoorders, snap je, maar ook over dat tussen een schrijver en zijn lezers.

De Arbeiderspers, 176 p., 20 euro. Vertaling Paul Beers.

Masquer le texte

'Over tien jaar zal me gevraagd worden of ik me kan herinneren waar ik vannacht geweest ben. Ik moet onthouden: hier! En er zal me gevraagd worden wat ik op dat moment deed. Nooit vergeten: dit!'

Zo noteert een man op 9 november 1989 in zijn dagboek. De Berlijnse Muur is dan net gevallen. Tien jaar later vraagt niemand waar hij op die beruchte avond was. In november 1999 kijkt iedereen koortsachtig uit naar het jaar 2000 en de dreigende millenniumbug.

De dagboekenschrijver is één van de personages in De Amerikaanse bril van Robert Menasse. De bundel bevat dertien verhalen die kort na de millenniumwissel verschenen in literaire tijdschriften als De Revisor en De Gids.

Elk verhaal is opgehangen aan een breukmoment uit de recente geschiedenis. Daarbij speelt Menasse met de getallensymboliek van de negen en de elf die de voorbije eeuw zo vaak een fatale combinatie bleken. Behalve voor de hand liggende momenten is dat ook 9 november 1977, toen links-radicalen in Wenen industrieel Walter Palmers ontvoerden, of 11 september 1973, toen in Chili een putsch tegen president Salvador Allende plaatsvond.

De vertellers zijn generatiegenoten van de schrijver: belezen mannen die opgroeiden met de oorlogstrauma's van hun ouders en volwassen werden in de nadagen van mei 68. Telkens zijn ze maar een verre toeschouwer van het wereldgebeuren. De breukmomenten brengen een korte adrenalinestoot teweeg, waarna ze definitief in een gezapig bestaan vervallen. Toch raken die historische gebeurtenissen in hun verhalen verweven met de kleine drama's van hun eigen leven.

'Wat mijzelf daarbij het meest enthousiasmeerde was dat het leven dat ik leidde er louter door het vertellen beter op werd', bekent een eenzame zakenreiziger. Waarna hij beseft 'dat al mijn verhalen eigenlijk niets anders dan varianten van altijd hetzelfde verhaal waren, namelijk de poging een verminkt leven fantoompijnen te bezorgen: iets te voelen wat er niet is.'

Als we onszelf zo graag verhalen vertellen, wat zegt dat dan over de manier waarop we collectief herinneren? In het openingsessay vergelijkt Menasse de moord op John F. ­Kennedy met de aanslagen van 11 september. Bij de moord op Kennedy zag de wereld er nog simpel uit: over grenzen heen voelden mensen zich verbonden in droefheid. Die onschuld was al lang verdwenen toen zich enkele decennia later twee vliegtuigen in de WTC-torens boorden. Terwijl massamedia telkens weer herhaalden wat een schok het was, reageerde de wereld gespleten.

De Duitse uitgave van deze bundel kreeg als ondertitel 'verhalen over het einde van de naoorlogse wereldorde'. En ja, de verhalen kunnen aanleiding geven tot mijmeringen over hoe de wereld van Menasses personages voorgoed verleden tijd is en de betekenis van grootse momenten soms verbazingwekkend snel slijt.

Maar bovenal zijn het tragikomische verhalen vol absurde wendingen en spitse gedachten, die hartstochtelijk leesplezier opwekken.

Vertaald en ingeleid door Paul Beers, De Arbeiderspers, 176 blz., 20 €. Oorspr. titel: 'Ich kann jeder sagen. Erzählungen vom Ende der Nachkriegsordnung'.

Masquer le texte

Veertien korte verhalen die thematisch met elkaar verbonden zijn. De ik-vertellers, die allen een autobiografische variant van de auteur representeren, beschrijven vanuit een wat mistroostig perspectief, waar ze waren en wat ze meemaakten op dagen die in het collectieve geheugen gegrift staan, zoals 9/11 en de dag dat Kennedy werd vermoord. De hoofdpersonen, wier levens enigszins uit koers zijn geraakt, vertellen met een wat kwaadaardige, provocerende eerlijkheid. Dat verwart en schuurt soms, maar is tegelijkertijd intelligent en humoristisch. De Oostenrijkse auteur Robert Menasse (1954), met een Joods-Nederlandse familiegeschiedenis, werd internationaal bekend door zijn grote roman 'De hoofdstad'*, winnaar van de Deutscher Buchpreis 2017.

Ik was gelukkig toen John F. Kennedy werd doodgeschoten. Deborah was ontsteld. "Hoe kun je zoiets zeggen?" Ze had net een kind verloren (...)'.

De verteller blikt, weer zoveel jaren later, op beide gebeurtenissen terug. Toen Kennedy werd vermoord was hij als kind domweg gelukkig, omdat zijn ouders nog bij elkaar waren. En met Deborahs latere miskraam heeft hij andermaal geluk gehad, want hij wilde geen kind met haar.

Dit begin van het titelverhaal uit zijn boek De Amerikaanse bril en andere verhalen is typisch Robert Menasse: dwars, introspectief en pakkend. De Oostenrijkse topauteur (Wenen, 1954) laat een tiental vertellers, in wie hij zelf doorschemert, herinneringen ophalen aan vermeende ijkpunten in hun leven. Of dat nu wereldgebeurtenissen zijn (de putsch in Allendes Chili, de val van de Muur) of vormende privébelevenissen: de herinneringen eraan zijn vaak banaal en o zo bruikbaar. Zie de sneer naar Deborah.

IJkpunten zijn ze minder. Herinneringen veranderen met je stemming en situatie. Dit is misschien de kerngedachte van De Amerikaanse bril. Menasse lust wel pap van dit thema, en behandelt het aangenaam vilein en vol zelfspot. Het boek is al in 2009 als Ich kann jeder sagen in het Duits verschenen. Dat de verhalen nu in het Nederlands zijn gebundeld is te danken aan Menasses vasthoudende vertaler Paul Beers. Het is ook diens vondst om twee versies van het titelverhaal, uit verschillende jaren, op te nemen. Ook die titel komt trouwens van Beers.

Daardoor zie je heel goed wat Menasse beoogt: twijfel kweken aan het herinneren. De andere versie van 'De Amerikaanse bril' begint zo: 'Ik ben de eerste in mijn familie die zich niet kan herinneren waar hij zich precies bevond en wat hij deed op het moment dat hij hoorde dat John F. Kennedy was vermoord'. In beide verhalen is moeders Amerikaanse sixtieszonnebril 'met jaloezieën' tussen alle onrust het vaste baken. De echte Ma Menasse siert met die bril ook de omslag.

De Tweede Wereldoorlog schemert in veel van de verhalen door. Ook bij dit thema voegt Menasse een spannend spel toe met ons zo selectieve geheugen. Wat wil je je herinneren en wat juist niet? Een hoogtepunt hiervan is het verhaal 'Het einde van de hongerwinter', dat zich in Amsterdam afspeelt. Een Duits-joodse familie blikt terug op een bizarre situatie: men heeft in het apenhuis van Artis de oorlog overleefd.

Het verhaal kan de lezer bekend voorkomen. Het is, net als sommige van de andere, ooit in een Nederlands literair tijdschrift gepubliceerd, in dit geval De Revisor in 2007. Robert Menasse leefde toen deels in Amsterdam. Hij heeft de situatie niet geheel uit zijn duim gezogen maar grondig onderzocht - zoals hij dat in Brussel deed voor zijn laatste, bekroonde roman De hoofdstad.

De vader die als kind heeft beleefd dat de chimpansees de familie, in de apenkooi, het eten brachten, dist dit verhaal in allerlei varianten op. Ditmaal in de Govert Flinckstraat bij de Leichenschmaus, het familie-etentje, na de begrafenis van opa, zijn vader. Maar Menasse geeft de naoorlogse kleinzoon het laatste woord. Zijn rol is het om pijnlijke vragen te stellen én te beantwoorden. Hoe kon het bijvoorbeeld dat de apen, en dus zijn joodse grootouders met zijn vader, te eten hadden, terwijl de mensen buiten Artis honger leden? De kleinzoon schaaft de vernislagen af, die nare herinneringen verteerbaar moeten maken.

Vert. Paul Beers De Arbeiderspers; 176 blz. € 20.

Masquer le texte