Enige kennis van de recente Estse geschiedenis is vereist om de romans van Sofi Oksanen te lezen: hoe het land na de Oktoberrevolutie van 1917 zijn onafhankelijkheid afkondigde, hoe het geleidelijk onder de invloed van Sovjet-Rusland kwam, hoe het in 1941 door nazi-Duitsland bezet werd, hoe het vanaf 1944 opnieuw door Sovjet-Rusland werd ingelijfd en ten prooi viel aan russificatie en stalinisering, waarbij duizenden Esten werden geëlimineerd of naar Siberië gedeporteerd, hoe het ten slotte in 1991 zijn onafhankelijkheid herwon. Als de duiven verdwijnen put uit deze dramatische geschiedenis. De roman heeft een hoog thrillergehalte; overal schuilt bedrog, achterdocht en straffeloosheid.
Als de duiven verdwijnen vertelt over twee neven, Roland en Edgar, die aanvankelijk als overtuigde nationalisten in het Estse verzet zitten en vechten voor de afwerping van het Sovjet-Russische juk. Ze verwachten veel van Duitsland, maar begrijpen al snel dat Duitsland het Estse gebied enkel als een wingewest beschouwt. Ze reageren allebei totaal verschillend op deze ontdekking, gaan elk hun eigen weg en verliezen elkaar jarenlang uit het oog. Hun weerzien loopt faliekant af.
Oksanen laat geen spaander heel van de totalitaire ideologie die door het nazisme, respectievelijk het stalinisme wordt gepropageerd. Beide regimes hebben elkaar bloedig bestreden, maar zijn in feite elkaars spiegelbeeld. Dat blijkt vooral uit de holle frasen en het oeverloos gezwam dat ze onafgebroken produceren. Het wekt dan ook geen verbazing dat een voormalige SS'er zich moeiteloos kan omscholen tot volleerd KGB'er. Beide regimes worden gesteund door vrouwen die dromen van nylonkousen, eau de cologne en echte sigaretten en door mannen die dromen van champagne, gehakt zonder stukjes rat en chique auto’s. Deze mensen houden zich niet met politieke stellingnames bezig: gedreven door heel gewone verwachtingen en verlangens, lenen ze zich tot de afgrijselijkste misdaden. Zo ziet Oksanens variant van de banaliteit van het kwaad eruit.
Er wordt in deze roman weinig nagedacht. De belevenissen spelen zich af op het niveau van de lichamelijke gewaarwording. Oksanen is een meester in het beschrijven van dergelijke gewaarwordingen, niet alleen van welbehagen, maar ook en vooral van ontsteltenis. De lichamelijke gewaarwording die het vaakst opgeroepen wordt, is — veelzeggend genoeg — de misselijkheid.
Meesterlijk ook is de manier waarop Oksanen de herhaling beoefent. Scènes uit het dagelijkse leven, zoals het openen van gordijnen, worden hernomen en krijgen in die herneming een extra gelaagdheid en betekenis. De titel illustreert dit. De eerste betekenis bestaat los van de roman: als de duiven verdwijnen, resten enkel de haviken, en barst de oorlog los. De tweede betekenis heeft te maken met de suggestie in de roman dat de Duitsers graag duif eten: als de duiven verdwenen zijn, zijn de Duitsers gepasseerd. De derde betekenis betreft een specifieke scène in de roman: ogen waarin de liefde weerspiegeld wordt, ‘blinken als witte bosduiven’; later zullen die ogen volledig verduisterd raken. De vierde betekenis heeft eveneens betrekking op een specifieke scène: een zwerm opvliegende duiven herinnert Edgar aan wat hij wil vergeten.
Hoewel ze een stuk van de Estse geschiedenis behandelt, geeft Oksanen ons ondubbelzinnig te verstaan: dit is vlakbij, dit zijn wij.

(Dit is een abstract van een artikel van Dirk De Schutter. Het is verschenen in De Leeswolf 9, 2013.)
[Dirk De Schutter] Masquer le texte

Roman over Estland ten tijde van de overheersing door de Sovjets (1941), de nazi's (1941-44) en weer de Sovjets (1944-66). De hoofdpersonen zijn twee neven, Roland en Edgar en diens vrouw Juudit. Roland is de idealist, die zich inzet voor de onafhankelijkheid van zijn land. Zijn verloofde is gewelddadig om het leven gekomen. Edgar handelt uit eigenbelang, is het prototype van de collaborateur. Juudit ontsnapt aan het liefdeloze huwelijk met Edgar door een relatie met een Duitse officier. Het verhaal springt heen en weer tussen de oorlogsjaren en de jaren zestig. Angst bemoeilijkt het maken van de juiste keuzes en steeds is er de vraag naar wat de waarheid is en wie die bepaalt. Oksanen (1977) is een zeer succesvolle Finse auteur, van wie eerder in het Nederlands 'De zuivering' verscheen, dat zich ook in Estland afspeelt. Rijke en gelaagde roman, waarin in beeldende taal grote morele vragen worden gesteld die uitgaan boven de historische situatie van Estland. Aan het begin van elk hoofdstuk staat een postzegel uit die tijd. Voor liefhebbers van literatuur en geïnteresseerden in de Tweede Wereldoorlog en Estland. Kleine druk. Masquer le texte