Siberië. Het woord heeft iets magisch, de aantrekkingskracht van een verre einder zoals ook Timboektoe of Ouagadougou die hebben. Maar Siberië is uniek: zo koud, zo uitgestrekt, en honderden jaren lang zo onbereikbaar voor de doorsnee reiziger. Van de Oeral tot de Stille Oceaan, van de toendra tot de zee van Ochotsk: het is het eind van de beschaafde wereld, een land van verdrevenen en bannelingen, van rendierenhoeders en datsja's.

Je hoort Siberië in de akkoorden van de grote Russische componisten, de filmische weidsheid van Rachmaninov, de weemoed van Tsjaikovski. Siberië, dat zijn zilverberken bestoven met poedersneeuw en bosaardbeitjes in de lente. Siberië is een sneeuwstorm in de poolnacht, de boeien van goelag-gevangenen die rinkelen bij min dertig. Siberië is een symfonie.

Siberië en muziek, daar was het ook de Britse reisjournalist Sophy Roberts om te doen toen zij in 2015 besloot om de streek te doorkruisen. Drie jaar lang reisde ze heen en weer, van Novosibirsk naar Kamtsjatka, op zoek naar een piano. Niet zomaar een piano, maar eentje met een zuivere klank en een bijzonder verhaal. De piano moet een joert in de Mongoolse Orhonvallei opfleuren. Hij moet kou en droogte kunnen doorstaan, zodat Sophy's Boerjatische vriendin Odgerel, een getalenteerd pianiste, er winter en zomer op kan spelen.

Pianomanie

Om eerlijk te zijn: als Odgerel een fluitketel of een schaakspel op het oog had gehad zou Sophy waarschijnlijk ook afgereisd zijn, op zoek naar Siberische bordspellen of keukenapparaten: ze is namelijk verliefd op Siberië, van kindsbeen af. Die grote lege ruimte op de wereldkaart betoverde haar, maar ondertussen weet ze dat Siberië zoveel meer is dan een plek op de kaart: 'Het is een gevoel dat blijft haken als een klis, het is een koorts, het geluid van doezelige sneeuwvlokken op zachte heuvels, het geknars van voorzichtige voetstappen achter je rug'.

En Siberië had van oudsher iets met piano's, dat salonfähige instrument dat beschaving bracht tot in de verre uithoeken van Rusland, dat soms de enige troost was voor bannelingen ver van alles wat ze beminden. Sinds Catharina de Grote zich een Zumpe-pianoforte had aangeschaft, sinds Liszt massahysterie veroorzaakte met zijn 'duivelse' pianokunsten, had de pianomanie zich over het tsarenrijk verspreid.

De hele negentiende eeuw stond in het teken van de piano. Russische, Duitse en Engelse fabrikanten beconcurreerden elkaar en sinds de uitvinding van de buffetpiano kon elk middenklassegezin zich getokkel veroorloven. 'Overal vind je tegenwoordig piano's, een soort kisten met klavier', schreef een Rus rond 1850 in zijn dagboek. 'In een Petersburgs gebouw van 100 appartementen kun je rekenen op 93 instrumenten en een pianostemmer.'

Maar hoe geraakten die piano's - logge gevallen die niet in een reiskoffer passen - tot in Siberïe? De eerste gedocumenteerde piano reisde in 1730 van Petersburg naar de zee van Ochotsk, negenduizend kilometer ver. Eigenares Anna Bering, de vrouw van de beroemde kapitein Vitus Bering, laadde haar instrument op sleeën, boten en paarden. In hartje winter dan nog, want in de zomer plak je vast in de modder en word je opgevreten door de muggen.

Reizen met een piano werd iets makkelijker toen Catharina de Grote de Siberische Heirbaan aanlegde, al noemde Tsjechov het een 'pokkenweg'. Je kon nu per koets naar Siberië hobbelen, vrijwillig of onder dwang. Zo reisde vorstin Maria Volkonskaya naar Irkoetsk, waar haar man naar een strafkamp verbannen was wegens een mislukte coup tegen de tsaar. De artistieke Maria nam haar klavichord mee per slee en koets, ze organiseerde huisconcerten in primitieve houten hutten en onderwees de plaatselijke boerenkinderen. Polonaises en mazurka's wiegden gracieus over de taiga - geen wonder dat Poesjkin gedichten schreef voor de pianiste.

Roberts treft nog heel wat piano's aan, van voor en van na de revolutie - al zijn die laatste wat minder tot de verbeelding sprekend. Soms zijn de piano's in belabberde staat, zoals de Bechstein in de vervallen handelsstad Kjachta, 'een verkild skelet in de tocht die door de ramen binnenwaaide'. Soms worden oude piano's gebruikt als schatkist, vinden pianostemmers er juwelen en gouden munten in. Heel soms is een piano nog glorieus, zoals de Steinway die ooit concerteerde in het operagebouw van Novosibirsk - 'een theater groot genoeg voor een rij tanks boven de orkestbak, en een podium waarop een peloton Sovjettractors Het zwanenmeer kan dansen.' Het was niet altijd armoe troef in Siberië, zeker niet onder Stalin.

Maar diezelfde Stalin bouwde naast opera's ook goelags, de opvolgers van de strafkampen die sinds Peter de Grote een stoet revolutionairen, criminelen en onschuldige burgers opslokten. Drie miljoen gevangenen werden onder Stalin naar Kolyma verbannen, slechts een op zes overleefde het. En muziek hielp daarbij, al haatten sommige gevangenen het gedwongen pianospelen op kampfeestjes: een 'travestie van vrijheid' uitgevoerd door 'half levende mensen'.

Geen tragische piano

Roberts zoekt de vleugel die pontificaal in de door gevangenen gebouwde concertzaal van Magadan troonde, maar hij is verdwenen, net als de piano waarop tsarina Alexandra en haar dochters speelden toen het gezin van de laatste tsaar gevangenzat in een huis in Jekaterinenburg. De bewakers herinnerden zich wel wat er gespeeld werd: geestelijke liederen, met samenzang van de vrouwen. En wereldlijke muziek, 'die altijd melancholiek was'. Roberts wordt door peilloze treurigheid overvallen bij de graven van de vermoorde Romanovs. Ze besluit dat ze geen tragische maar een gewone piano wil vinden, 'een nederig, menselijk ding, iets wat gekoesterd wordt'.

Na omzwervingen bij de inheemse Nentsen (waar het enige wat muziek maakt de fluitketel is) en met vogelaars op de Koerilen (waar de laatste piano lang vergaan is), slaagt Roberts in haar zoektocht. Een duizelingwekkende trip is het, die de lezer meeneemt van hot naar her, een parcours van haarspeldbochten trekkend door drie eeuwen geschiedenis.

De verdwenen piano's van Siberië is losjes gestructureerd, het enthousiasme en de lyrische ontboezemingen van Roberts hebben iets ademloos, alsof ze zichzelf in haar dorst naar Siberische magie voor de voeten loopt. Maar dat randje chaos en ADHD valt in het niet naast de kwaliteiten van dit reisverslag. Elke pagina is als een grabbelton, een levendige mix van feiten en feitjes, boeiende vergezichten, verrassende details. Dit is het soort boek dat een gretige lezer lang na bedtijd wakker houdt.

Ondertussen betoogt Roberts dat wat verdwenen is soms meer zegt over een land dan wat teruggevonden wordt. En dat Siberië niet alleen een hart der duisternis is, een kil land vol liefdeloze migratie, maar ook een Appassionata met een schitterende Russische ziel.

Vertaald door Robbert-Jan Henkes, Ambo/Anthos, 414 blz., 26,99 € (e-boek 12,99 €). Oorspronkelijke titel: 'The lost pianos of Siberia'.

Masquer le texte

Niet het gebruikelijke beeld van Siberië als opbergruimte voor dissidenten en criminelen, maar een lyrische beschrijving van de pracht en kracht van grootste natuur in combinatie met pianomuziek. De droom om nog eens de prachtige klanken in een wijds landschap te beleven leidt tot een zoektocht naar een verdwenen piano, waarbij de introductie en het belang van (piano)muziek voor de bewoners van Siberië wordt geschetst; de piano als perspectief op de Siberische geschiedenis. Prachtig geschreven boek, met een epos-achtig karakter, dat je meevoert in een onbekend perspectief op de cultuurgeschiedenis van Siberië. De Britse auteur is reisjournalist, gespecialiseerd in extreme bestemmingen. Met zwart-witfoto's; kaarten, uitgebreid register en bronvermelding. Meeslepende reisliteratuur, ook voor niet muziekliefhebbers.