Uitgeverij Boom leverde de jongste jaren aanzienlijke inspanningen om enkele hoofdwerken uit de verlichting voor een breder lezerspubliek toegankelijk te maken. Na de Nederlandse vertaling van Montesquieus Over de geest van de wetten (2006), Humes Traktaat over de menselijke natuur (2007) en de drie kritieken van Immanuel Kant (voltooid in 2010) bracht ze onlangs ook Leviathan op de markt, het hoofdwerk van de Britse filosoof Thomas Hobbes.

Hobbes (1588-1679) was en is een omstreden denker. Als de tweede zoon van een nogal opvliegende dominee bracht hij zijn jeugdjaren door in het Elisabethaanse Engeland. Hij doorliep de klassieke Aristotelische scholing aan het Magdalen College in Oxford, waar hij wellicht in 1608 afstudeerde, en maakte vervolgens als opvoeder van de jonge William Cavendish en de zeventienjarige Gervase Clifton lange reizen door Frankrijk en Italië. Toen de troebelen die aan de Engelse burgeroorlog voorafgingen, hem na een kort verblijf in Engeland opnieuw in de richting van Parijs dreven, had hij zich al tot volwaardig filosoof ontpopt. Ongetwijfeld waren zijn ideeën gerijpt door zijn veelvuldige contacten met talrijke vooraanstaande intellectuelen, waaronder de Franse wiskundige Marin Mersenne en de invloedrijke secretaris van de Britse Royal Society, Henry Oldenburg. Omringd door gevluchte Engelse royalisten schreef Hobbes in de tweede helft van de jaren veertig Leviathan, dat in 1651 voor het eerst werd gepubliceerd.

Leviathan is bovenal een politiek-filosofische bespiegeling over de ideale staatsvorm, maar bevat ook talloze stellingnamen over gevoelige wijsgerige debatten uit de zeventiende eeuw (zoals de vrijheid van de wil, en de plaats van god en godsdienst in de samenleving). Enkele thema's uit Leviathan horen ontegensprekelijk thuis in het vernieuwende denken van de vroege verlichting, maar met andere staat de auteur nog met één been in de premoderne filosofie. Volgens Hobbes had de mens zich aan zijn gewelddadige natuurtoestand onttrokken door een politieke organisatie, waarvan het voortbestaan en de stabiliteit moesten worden gegarandeerd door een soeverein heerser. Tussen de soevereinen onderling bleef bijgevolg een permanente oorlogssituatie van allen tegen allen bestaan.

Van in den beginne kreeg Hobbes heel wat kritiek. Contemporaine verlichte denkers hekelden zijn negatieve mensbeeld en zijn onvoorwaardelijke vertrouwen in de monarchale vorst. Soevereinen waren volgens hem niet aan burgerlijke wetten gebonden, hoefden hun macht met niemand te delen en moesten altijd zó veel (politieke, militaire) macht nastreven dat ze de vrede en veiligheid in hun staat konden waarborgen. Burgers die het soevereine gezag contesteerden, vergeleek hij met spoelwormen die de staat en haar fundamentele wetten aanvraten ? hén moest het recht op verzet worden ontzegd. Zijn reductionistische visie op het algemeen belang (dat hij in hoofdzaak in termen van politieke stabiliteit definieerde) strookte niet met de meer radicale opvattingen van tijdgenoten, die er de totaliteit van onvervreemdbare rechten in zagen, en over Hobbes' pleidooi voor de blijvende verstrengeling van priesterlijke en vorstelijke macht en de handhaving van de staatsgodsdienst had de Nederlandse rechtsgeleerde Hugo Grotius zich al voor de publicatie van Leviathan vol minachting uitgelaten (Henk Nellen, Hugo de Groot, 2007). Zijn materialistische en mechanistische mensbeeld, dat geen ruimte liet voor de vrijheid van de wil, was bij uitstek modern, net als zijn seculariserende teneur, maar zijn acceptatie van het bestaan van wonderen en zijn rechtvaardiging van de beknotting van de individuele onvervreemdbare rechten druisten in tegen ideeën die bij vooruitstrevende denkers uit die tijd opgang hadden gemaakt (Jonathan Israel, Verlichting onder vuur, 2010). Ook kerkelijke autoriteiten hadden ernstige inhoudelijke bezwaren tegen zijn filosofische stellingen. Nadat ze De Cive en Leviathan op de Index Librorum Prohibitorum hadden geplaatst, volgde na Hobbes' dood een lees- en publicatieverbod voor zijn volledige oeuvre.

Ondanks de heftige kritiek en het aanhoudende verzet tegen Hobbes' ideeën, drukte zijn werk een stempel op het politieke denken van de volgende eeuwen ? en doet dat vandaag nog steeds. Door de vorming van regionale samenwerkingsverbanden is het zeventiende-eeuwse concept van staatssoevereiniteit weliswaar onder zware druk komen te staan, maar het afbouwen ervan gaat tot op heden gepaard met tal van fricties, emotionele debatten en moeilijk te overwinnen juridische bezwaren. De politieke praktijk na 1945 werd ideologisch grotendeels onderbouwd door het 'realisme', een doctrine die onmiskenbaar schatplichtig was aan Hobbes' inzichten door haar eenzijdige focus op staten als belangrijkste actoren in het internationale politieke verkeer, de primaire plicht van staten om voor het eigen overleven in te staan en de daaraan gekoppelde noodzaak tot het verwerven van macht. Ook moderne juristen en wetenschappers zullen bij Hobbes stellig voldoende argumenten vinden om de grondslagen van hun disciplines (het primaat van de rede, het belang van een strikte logica en de wezenlijke gelijkheid van allen als basisvoorwaarde voor geslaagde intermenselijke relaties) steviger te funderen. Zelfs de actuele migratiepolitiek lijkt ten dele op Hobbes te zijn gestoeld. Immers, door zijn pleidooi voor een sterke soeverein zette de Engelse filosoof de poort open voor een abstract staatsbegrip, waarbij de staat zich enkel om de eigen burgers, en niet langer om de mens als dusdanig diende te bekommeren (Matthew Gibney, The ethics and politics of asylum, 2004).

Aan de huidige editie van Leviathan gingen al meerdere uitgaven in het Nederlands vooraf. De actuele, gebonden hardcoverversie is echter voorzien van tal van verklarende voetnoten, een lange bibliografie en een uitgebreid namen- en begrippenregister. Professor cultuurgeschiedenis Wessel Krul plaatste boek en auteur in een uitvoerig nawoord in een ruimere historische en politieke context, en maakte het boek zo toegankelijker voor de vakspecialist én de algemeen geïnteresseerde lezer. Wie het boek vandaag ter hand neemt, merkt meteen de actualiteitswaarde. [Marica Crombach] Masquer le texte

De staat (Leviathan, d.w.z. een vreeswekkende macht) is volgens de Britse filosoof (1588-1679) geschapen door de mens als een (kunstmatige) mens. Om de staat te leren kennen (Boek II), moet dus eerst de mens gekend worden (Boek I). De mens leren kennen geschiedt door middel van de waarneming en het waargenomene wordt aan de hand van de mathematische natuurwetenschap verklaard. De mens is volgens Hobbes wel een met rede begiftigd, maar geen sociaal wezen -integendeel- en was dus genoodzaakt (!) via een contract een staat te stichten. Hoewel dit werk ruim vier eeuwen oud is, is het volgens Bart Tromp, die deze Nederlandse vertaling (de vorige dateert van 1667) van een inleiding heeft voorzien, om verschillende redenen hoogst actueel. Een verantwoording bij de vertaling en een notenapparaat besluiten dit boek. Een basistekst van de politieke filosofie. Deze vijfde druk is herzien en geactualiseerd. Paperback; kleine druk.